میان نظریه کلبرگ و برخی دیگر از نظریه های
رشد وجوه متشابه چیزی دیده شده است . کلبرگ همانند فروید ، اریکسون و پیاژه
معتقد است که رشد اخلاق طی مراحل از قبل برنامه ریزی شده پیش می رود ،
یعنی با اتمام یک مرحله ، مرحله بعدی ، که تلفیقی از عناصر مرحله ی قبل و
تجارب جدید است ، ظاهر شود . ( اشاره به اصل اپی ژنتیک در رشد . ) افزون
بر این ، کلبرگ نیز مدعی است که مراحل رشد جنبه همگانی یا جهانشمول دارند .
منظور این است که این مراحل به صورت برنامه ریزی شده ی ژنتیکی به دنبال یکدیگر ظاهر می شوند . ( ترنر، جفری ، س و همکارانش . 1991 ص 23 ) از آنجا که کلبرگ به دیدگاه شناختی تمایل داشت ، معتقد بود که رشد اخلاق و تحول شناختی رابطه ای نزدیک و تنگاتنگ دارند .
یکی از معروفترین معماهای اخلاقی کلبرگ در باره ی مردی است به نام هانز که زنش در حال مردن است . هانز به اندازه کافی پول ندارد تا داروئی را که جان زنش را نجات می دهد تهیه کند . داروساز هم تخفیف نمی دهد و نمی پذیرد که پول را بعداً دریافت کند . از این رو هانز دارو را از دارخانه می - دزدد . سئوال این است ( که آیا هانز لازم بود این کار را بکند و چرا ؟ ) سطح قضاوت اخلاقی بستگی دارد به ساخت یا نوع استدلالی که شخص بکار می- برد ، نه محتوای قضاوت . در صورتیکه شخص بگوید که هانز کار درستی کرده یا اشتباه کرده در هر دو حالت می تواند در قضاوت اخلاقی نمره بالایی بیاورد ، نمره ای که می آورد بستگی دارد به دلایلی که در مورد قضاوتش ارائه میدهد . ( کلبرگ 1963-1964) ( مراحل رشد اخلاق کلبرگ )
کلبرگ پس از تحلیل پاسخ به این معماها سه سطح قضاوت اخلاقی را معین کرد که هر یک به دو مرحله فرعی تقسیم می شوند که در اینجا به ذکر خلاصه ای از مراحل رشد اخلاقی او می پردازیم .
سطح 1- اخلاق پیش عرف( 1 ) ( پیش قرار دادی ) از 4 تا 10 سالگی
در این سطح قضاوت اخلاقی کودکان بشر مبتنی بر اجتناب از مجازات یا کسب پاداش است . از دید کودکان معیارهای اخلاقی از سوی دیگران تعیین می شوند و افراد باید برای گریز از مجازات یا کسب پاداش از آنها پیروی کنند . این سطح شامل دو مرحله است .
مرحله 1- اجتناب مجازات . در این مرحله کودک برای گریز از مجازات از معیارهای اخلاقی دیگران تبعیت می کند و به انگیزه عمل فرد توجه چندانی ندارد بلکه بیشتر به پیآمد آن فکر می کند .
مرحله 2- کسب پاداش .
در این مرحله اطاعت از مقررات برای رسیدن به پاداش و نوعی سودجوئی متقابل ، معیار قضاوت اخلاقی است . کودکان عملی را اخلاقی می دانند که برای آنان فایده داشته باشد . بطور کلی می توان گفت که در سطح اخلاقی پیش عرف ( پیش قرار دادی ) کودکان در مورد درست و نادرست بر حسب عواقب عمل قضاوت می کنند .
در ابتدائی ترین مرحله ( 1 )[1] تعریف کودک از درست و نادرست بر این اساس است که شخص باید از قواعد پیروی کند تا تنبیه نشود . در مرحله دوم رابطه متقابلی ایجاد می شود هر کس باید برای بر آوردن نیازهایش کاری کند و بگذارد دیگری هم همین کار را بکند . انجام دادن آنچه عادلانه است مبادله ای برابر ایجاد می کند .
این گفته که ( تو پشت مرا بخاران و من پشت تو را می خارانم ) مصداق این مرحله است . ( در این مرحله شناخت اخلاقی کودک هنوز هم جنبه فردی دارد ، خود مدارانه و عینی است هر چند کودک حقوق خود را به نوعی منوط به حقوق دیگران میداند . ) ( کوسبی ، کلبرگ ، گیبز ولیبر من 1983 ) .
سطح 2 – اخلاق متعارف[2] ( قرار دادی ) از 10 تا 13 سالگی :
در این سطح افراد علاقمند ند که با اعمال خود دیگران را خشنود کنند ، یعنی تحسین آنها را بر انگیزند، به خصوص تحسین افرادی که از نظر آنها مهم هستند . در همین سطح آنها گرایش به اطاعت کامل از قوانین دارند . در این سطح ، اطاعت از قوانین لزوماً برای اجتناب از مجازات یا کسب پاداش نیست ، بلکه بیشتر دلیل آن حفظ نظم جامعه است .
این سطح نیز شامل دو مرحله است :
مرحله 3 – تحسین و تأیید از جانب دیگران :
در این مرحله عملی که تأیید دیگران را به دنبال داشته باشد از نظر اخلاقی قابل دفاع است . افراد ، بر خلاف سطح پیش عرف ، به نیت اهمیت می دهند و نه به پی آمد آن .
مرحله 4-حفظ نظم اجتماعی ، اطاعت از قانون و انجام وظیفه :
در این مرحله ، هر عملی که مطابق با مقررات بوده و مورد تصویب مراجع قدرت باشد ، از لحاظ اخلاقی قابل قبول است . در ضمن ، هر انسان موظف است که به تعهدات خود ، به گونه ای که جامعه تعیین کرده است عمل نماید . بطور کلی در سطح متعارف ( قراردادی ) تأکید بر روابط بین افراد و ارزشهای اجتماعی است ، اینها بر علائق شخصی مقدم است . در مرحله سوم ابتدا کودک سعی می کند که به چشم خودش و دیگران خوب جلوه کند . ( کلبرگ ، 1976-ص 34 ) .
و در مرحله چهارم دیدگاه اجتماعی مقدم بر همه چیز است . کودک نه تنها خود را با نظم اجتماعی هماهنگ می کند بلکه از آن حمایت می کند و در توجیه آن میکوشد .
سطح 3 – اخلاق پس عرف[3] ( ما فوق قراردادی ) از 13 سالگی به بعد :
رسیدن به این سطح نشانه ای از رسیدن به اخلاق واقعی است . در این سطح ، فرد برای اولین بار متوجه می شود که ممکن است بین دو معیار پذیرفته شده اخلاقی تضاد وجود داشته باشد و او باید به نوعی آنها را برای خود حل و فصل کند . او ضمن اقرار به قوانین ممکن است از نا رسائی بعضی از موارد قانونی نیز آگاه شده و دریابد که افراد دیگر ممکن است عقاید و ارزشهای متفاوتی داشته باشند .د رهمین سطح ، فرد بعضی از اصول را در خود درونی کرده و به آنها پایبند شده است .
این سطح نیز دارای دو مرحله است :
مرحله 5 – اخلاق قرار دادی :
در این مرحله فرد به این واقعیت پی می برد که قوانین و مقررات نوعی قرار داد اجتماعی است که هدف عمده ی آن ، تأمین خواسته های اکثریت و به حد اکثررساندن رفاه اجتماعی است . در حالیکه در مرحله ( 4 ) به قدرت اعتبار قانون زیر سئوال می رود ، در این مرحله ممکن است صحت و حقانیت بعضی قوانین مورد تردید قرار گیرد .
مرحله 6 – پای بندی به اصول و وجدان فردی
در این مرحله ، آخر ین و عالیترین مرحله رشد اخلاقی است ، فرد بر اساس تعاریفی که موازین اخلاقی دارد ، شخصاً اصولی را انتخاب کرده و در هر موقعیتی به انها پایبند است . فرد عمدتاً قانون را به نوعی بیان خاستگاه همگان می بیند . در این مرحله اگر قانون با اصول انتخاب شده فرد مغایرت داشته باشد ، وی از آن پیروی نخواهد کرد . بطور کلی قضاوت های اخلاقی در این سطح بر اساس اصول انتزاعی گسترده ای قرار دارد به اصولی که قابل قبول است چون فی نفسه درست است نه اینکه چون جامعه آن را درست می داند .
در مرحله 5 ، فرد با علاقه در نظم اجتماعی شرکت میکند و وارد قرارداد اجتماعی با دیگران می شود که بموجب آن توزیع عادلانه قدرت و حفظ حقوق و آزادی تک تک افراد تضمین می - شود . در این مرحله بر فرایند های دموکراتیک ، عدم تبعیض در کار برد قوانین اجتماعی و مخالفت با قوانین در صورتیکه با اصول برابری ، آزادی و عدالت مغایرت داشته باشد تأکید می شود .
مرحله ( 6 ) که بالاترین و ( آرمانی ترین ) مرحله رشد اخلاقی است شامل کار برد اصول مطلق و جهانی عدالت ، برابری و احترام به حقوق و زندگی انسانها ست . وقتی که مارتین لوترکینگ گفت که عدم اطاعت از قوانین تبعیض نژادی از لحاظ اخلاقی درست است . چون او از قانون دیگری پیروی می کند ، در حقیقت بحث اخلاقی پس عرفی را پیش می کشد . مشخصه این سطح عبارت است از جهش اساسی به سمت اصول اخلاقی انتزاعی که بطور همگانی قابل کار برد است و مقید به گروه اجتماعی خاصی نیست . کلبرگ تأکید داشت بر اینکه شرکت در نهادی دموکراتیک بلوغ اخلاقی بیشتری را به همراه خواهد داشت . غالب بزرگسالان در مرحله 3 یا 4 از سلسله مراتب کلبرگ هستند . هرچند که در اواخر دوران نوجوانی و در دوران دانشکده تعداد افراد بیشتری به این مرحله می رسند ولی درصد کمی از این جمعیت به این مرحله خواهند رسید .
نادرند افرادی که به مرحله ( 6 ) می رسند به همین دلیل این مرحله از سیستم نمره گذاری خارج شده است ( کلبرگ 1978 ) .ظاهراً این مرحله خاص افراد خارق العاده ای مثل گاندی ، مارتین لوتر کینگ و مادر ترزا و رهبران دینی است ! برای نمونه ، مارتین لوتر کینگ در یک مصاحبه تلویزیونی یک بار گفت که او به برادری جهانی و عشق دارد مصاحبه گر ظاهراً متعجب شد و پرسید ، ( آیا مقصود شما این است که به دوست داشتن آن نژادپرستانی که با شما بد رفتاری می کنند و می کوشند جنبش شما را متوقف کنند اعتقاد دارید ؟ ) پاسخ کینگ چیزی شبیه این بود . ( آری ، من گفتم اعتقاد دارم که این یک ازرش جهانی است . اگر من می گویم به عشق به همه بشریت معتقدم ، منظور من همه بشریت است ) . کینگ این نیاز درونی را حس می کرد که باید در رابطه با اصلی که بر گزیده است از نظر منطقی هماهنگ باشد .
به گونه ای مشابه ، امانوئل کانت ( 1788) فیلسوف آلمانی عمری را به جستجوی اصلی که بتواند کار برد جهانی و فراگیر داشته باشد گذرانید – اصلی که آنرا Categorical Imperative نامیده است .
بدین معنی که ما باید همیشه با دیگران همچون هدف رفتا ر کنیم و هرگز آنها را وسیله قرار ندهیم . برای نمونه ما تنها برای پیشبرد موقعیت اجتماعی خود نباید وانمود کنیم که دوست کسی هستیم و پس چون به آنچه که خواستیم رسیدیم این دوستی را قطع کنیم . بر عکس ما باید با دیگران همچون هدف رفتار کنیم ، که به سهم خود مهم هستند و احساسات آنها را در نظر آوریم . خود کلبرگ معتقد است که همه اصول جهانی ، شامل مفهومی از عدالت است .
عدالت به این معنی است که ما به راه حلی برسیم که هر کس آنرا مناسب بیابد و راه حل مناسب هنگامی بدست می آید که هر کس بی طرفانه خود را به جای دیگران فرض کند . ( کلبرگ ،والفن باین، 1975 ) .
انتقاداتی از نظریه کلبرگ :
کلبرگ معتقد است که نظریه او همگانی است و تمام کودکان جهان ، مراحل کمابیش مشابهی را میگذرانند با این وصف بسیاری از روان شناسان در مورد ماهیت جهانی مراحل شش گانه وی ابراز تردید کرده اند . پاره ای از داستانهای کلبرگ بیشتر مناسب افرادی است که در جوامع صنعتی غرب زندگی می کنند به همین دلیل کلبرگ برای بررسی رشد اخلاق در کشورهایی چون تایوان ، کره ، مکزیک ، ترکیه ، بافت داستانهای خود را تغییر داده است . افزون بر این ، پسران در مقایسه با دختران در پاسخ به داستانهای کلبرگ ، امتیازهای بیشتری کسب می کنند . ناگفته نماند که پاره ای از فرهنگ های جهان برای ارزش های اخلاقی معیارهای خاصی دارند و به همین دلیل ممکن است در آزمونهای کلبرگ امتیازهای بالایی کسب نکنند . یکی دیگر از انتقادهای وارد به نظریه کلبرگ این است که در بسیاری از موارد بین پاسخ های اخلاقی افراد و اعمال آنان در موقعیتهای واقعی ، همبستگی ضعیف است . با همه این تفاسیر نظریه کلبرگ نفوذ چشم گیری بر روان شناسی رشد و شکل گیری اخلاق داشته است .
دو نمونه از معماها و داستانهای اخلاقی کلبرگ :
داستان اول : در اروپا زنی مبتلا به نوع خاصی از سرطان بود و در آستانه مرگ قرار داشت . پزشکان معتقد بودند که تنها یک نوع دارو ممکن است جان او را از مرگ نجات دهد این دارو نوعی رادیوم بود که توسط یک داروساز که در همان شهر زندگی می کرد به تازگی کشف شده بود . ساختن دارو برای دارو ساز گران تمام شده بود ، ولی او دارو را به 10 برابر قیمت ساخت آن می فروخت . او مبلغ 400 دلار بابت رادیوم می پرداخت ، ولی مقدار کمی از آن را به قیمت 4000 دلاری فروخت . هانس ، شوهر این زن بیمار برای قرض کردن این مبلغ به تمام کسانی که می شناخت مراجعه کرد و از تمام راههای قانونی نیز اقدام نمود ، ولی تنها مبلغ 2000 دلار را به دست آورد ، یعنی نصف قیمت دارو . با اینحال به دارو ساز مراجعه کرد و به وی گفت که همسرش در شرف مرگ است و تقاضا کرد که دارو را به قیمت ارزانتری در اختیار او قرار دهد ، یا به او فرصت دهد که این مبلغ را بعداً به وی بپردازد اما دارو ساز در جواب به این تقاضا چنین گفت : نه خیر ، من دارو را کشف کرده ام و می خواهم با استفاده از آن پولدار شوم بعد از این هانس نا امید می شود و به فکر می افتد که در داروخانه را بشکند و دارو را برای همسرش بدزدد . در ارتباط با داستان فوق کلبرگ سئوالهایی را به شکل زیر مطرح می کند .
1- آیا هانس باید دارو را بدزدد ؟ چرا ؟
2- آیا سرقت دارو توسط هانس عمل درستی است یا خیر ؟ چرا ؟
3- آیا این وظیفه هانس است که دارو را سرقت کند ؟ چرا ؟
داستان دوم : جوپسرچهارده ساله ای است که شدیداً دوست دارد به اردو برود . پدر جو به او وعده می دهد که اگر بتواند شخصاً هزینه سفرش را پس انداز کند به او اجازه چنین کاری را خواهد داد . جو با توزیع روزنامه به منازل مردم مبلغ 100 دلار پس انداز می کند . این مبلغ حتی بیش از مقداری است که برای رفتن به اردو لازم است . ولی به مجرد اینکه تاریخ سفر نزدیک می شود ، پدرش عقیده خود را در مورد رفتن به اردو تغییر می دهد . زیرا بعضی از دوستان پدر جو تصمیم گرفته اند که به ماهیگیری بروند . از آنجائیکه پدر جو برای این سفر پول کافی نداشت از جو خواست پولی را که از طریق فروش روزنامه مجمع کرده است به او بدهد . جو قصد ندارد از رفتن به اردو منصرف شود ، و به همین دلیل، به این فکر افتاد که از دادن پول به پدرش امتناع ورزد .
در مورد داستان فوق کلبرگ سئوالهایی را به شکل زیر مطرح کرد .
1- آیا جو باید از پرداخت این پول به پدرش امتناع ورزد ؟ چرا ؟
2- آیا پدرش حق دارد از او بخواهد که پول پس انداز شده را به او بدهد ؟ چرا ؟
3- آیا ندادن این پول رابطه ای با یک پسر خوب بودن یا نبودن دارد ؟ چرا ؟ ( اقتباس از استدورا ، ستر 199 ص 412 )
تهیه و تنظیم : سمیه ابراهیم زاده گرجی
فهرست منابع :
1- پیشگامان روان شناسی رشد – تألیف ویلیام سی . کرین – ترجمه دکتر فربد فدائی – انتشارات اطلاعات – تهران 1379.
2- رشد و شخصیت کودک – تألیف پاول هنری ماسن ، جروم کیگان و ...ترجمه مهشید یاسایی – تهران – نشر مرکز – کتاب ماد – 1380 .
3- روان شناسی رشد ( مفاهیم بنیادی در روان شناسی کودک ) – مؤلفین دکتر حسن احدی و دکتر شکوه السادات بنی جمالی –انتشارات پردیس ( سهامی خاص ) تهران 1378 .
4- روان شناسی رشد ( 2 ) نوجوانی ، جوانی ، میانسالی ، پیری . مولفین دکتر حسن احدی و فرهاد جمهری – انتشارات پردیس – تهران 1378 .
منبع : سایت میگنا
منظور این است که این مراحل به صورت برنامه ریزی شده ی ژنتیکی به دنبال یکدیگر ظاهر می شوند . ( ترنر، جفری ، س و همکارانش . 1991 ص 23 ) از آنجا که کلبرگ به دیدگاه شناختی تمایل داشت ، معتقد بود که رشد اخلاق و تحول شناختی رابطه ای نزدیک و تنگاتنگ دارند .
یکی از معروفترین معماهای اخلاقی کلبرگ در باره ی مردی است به نام هانز که زنش در حال مردن است . هانز به اندازه کافی پول ندارد تا داروئی را که جان زنش را نجات می دهد تهیه کند . داروساز هم تخفیف نمی دهد و نمی پذیرد که پول را بعداً دریافت کند . از این رو هانز دارو را از دارخانه می - دزدد . سئوال این است ( که آیا هانز لازم بود این کار را بکند و چرا ؟ ) سطح قضاوت اخلاقی بستگی دارد به ساخت یا نوع استدلالی که شخص بکار می- برد ، نه محتوای قضاوت . در صورتیکه شخص بگوید که هانز کار درستی کرده یا اشتباه کرده در هر دو حالت می تواند در قضاوت اخلاقی نمره بالایی بیاورد ، نمره ای که می آورد بستگی دارد به دلایلی که در مورد قضاوتش ارائه میدهد . ( کلبرگ 1963-1964) ( مراحل رشد اخلاق کلبرگ )
کلبرگ پس از تحلیل پاسخ به این معماها سه سطح قضاوت اخلاقی را معین کرد که هر یک به دو مرحله فرعی تقسیم می شوند که در اینجا به ذکر خلاصه ای از مراحل رشد اخلاقی او می پردازیم .
سطح 1- اخلاق پیش عرف( 1 ) ( پیش قرار دادی ) از 4 تا 10 سالگی
در این سطح قضاوت اخلاقی کودکان بشر مبتنی بر اجتناب از مجازات یا کسب پاداش است . از دید کودکان معیارهای اخلاقی از سوی دیگران تعیین می شوند و افراد باید برای گریز از مجازات یا کسب پاداش از آنها پیروی کنند . این سطح شامل دو مرحله است .
مرحله 1- اجتناب مجازات . در این مرحله کودک برای گریز از مجازات از معیارهای اخلاقی دیگران تبعیت می کند و به انگیزه عمل فرد توجه چندانی ندارد بلکه بیشتر به پیآمد آن فکر می کند .
مرحله 2- کسب پاداش .
در این مرحله اطاعت از مقررات برای رسیدن به پاداش و نوعی سودجوئی متقابل ، معیار قضاوت اخلاقی است . کودکان عملی را اخلاقی می دانند که برای آنان فایده داشته باشد . بطور کلی می توان گفت که در سطح اخلاقی پیش عرف ( پیش قرار دادی ) کودکان در مورد درست و نادرست بر حسب عواقب عمل قضاوت می کنند .
در ابتدائی ترین مرحله ( 1 )[1] تعریف کودک از درست و نادرست بر این اساس است که شخص باید از قواعد پیروی کند تا تنبیه نشود . در مرحله دوم رابطه متقابلی ایجاد می شود هر کس باید برای بر آوردن نیازهایش کاری کند و بگذارد دیگری هم همین کار را بکند . انجام دادن آنچه عادلانه است مبادله ای برابر ایجاد می کند .
این گفته که ( تو پشت مرا بخاران و من پشت تو را می خارانم ) مصداق این مرحله است . ( در این مرحله شناخت اخلاقی کودک هنوز هم جنبه فردی دارد ، خود مدارانه و عینی است هر چند کودک حقوق خود را به نوعی منوط به حقوق دیگران میداند . ) ( کوسبی ، کلبرگ ، گیبز ولیبر من 1983 ) .
سطح 2 – اخلاق متعارف[2] ( قرار دادی ) از 10 تا 13 سالگی :
در این سطح افراد علاقمند ند که با اعمال خود دیگران را خشنود کنند ، یعنی تحسین آنها را بر انگیزند، به خصوص تحسین افرادی که از نظر آنها مهم هستند . در همین سطح آنها گرایش به اطاعت کامل از قوانین دارند . در این سطح ، اطاعت از قوانین لزوماً برای اجتناب از مجازات یا کسب پاداش نیست ، بلکه بیشتر دلیل آن حفظ نظم جامعه است .
این سطح نیز شامل دو مرحله است :
مرحله 3 – تحسین و تأیید از جانب دیگران :
در این مرحله عملی که تأیید دیگران را به دنبال داشته باشد از نظر اخلاقی قابل دفاع است . افراد ، بر خلاف سطح پیش عرف ، به نیت اهمیت می دهند و نه به پی آمد آن .
مرحله 4-حفظ نظم اجتماعی ، اطاعت از قانون و انجام وظیفه :
در این مرحله ، هر عملی که مطابق با مقررات بوده و مورد تصویب مراجع قدرت باشد ، از لحاظ اخلاقی قابل قبول است . در ضمن ، هر انسان موظف است که به تعهدات خود ، به گونه ای که جامعه تعیین کرده است عمل نماید . بطور کلی در سطح متعارف ( قراردادی ) تأکید بر روابط بین افراد و ارزشهای اجتماعی است ، اینها بر علائق شخصی مقدم است . در مرحله سوم ابتدا کودک سعی می کند که به چشم خودش و دیگران خوب جلوه کند . ( کلبرگ ، 1976-ص 34 ) .
و در مرحله چهارم دیدگاه اجتماعی مقدم بر همه چیز است . کودک نه تنها خود را با نظم اجتماعی هماهنگ می کند بلکه از آن حمایت می کند و در توجیه آن میکوشد .
سطح 3 – اخلاق پس عرف[3] ( ما فوق قراردادی ) از 13 سالگی به بعد :
رسیدن به این سطح نشانه ای از رسیدن به اخلاق واقعی است . در این سطح ، فرد برای اولین بار متوجه می شود که ممکن است بین دو معیار پذیرفته شده اخلاقی تضاد وجود داشته باشد و او باید به نوعی آنها را برای خود حل و فصل کند . او ضمن اقرار به قوانین ممکن است از نا رسائی بعضی از موارد قانونی نیز آگاه شده و دریابد که افراد دیگر ممکن است عقاید و ارزشهای متفاوتی داشته باشند .د رهمین سطح ، فرد بعضی از اصول را در خود درونی کرده و به آنها پایبند شده است .
این سطح نیز دارای دو مرحله است :
مرحله 5 – اخلاق قرار دادی :
در این مرحله فرد به این واقعیت پی می برد که قوانین و مقررات نوعی قرار داد اجتماعی است که هدف عمده ی آن ، تأمین خواسته های اکثریت و به حد اکثررساندن رفاه اجتماعی است . در حالیکه در مرحله ( 4 ) به قدرت اعتبار قانون زیر سئوال می رود ، در این مرحله ممکن است صحت و حقانیت بعضی قوانین مورد تردید قرار گیرد .
مرحله 6 – پای بندی به اصول و وجدان فردی
در این مرحله ، آخر ین و عالیترین مرحله رشد اخلاقی است ، فرد بر اساس تعاریفی که موازین اخلاقی دارد ، شخصاً اصولی را انتخاب کرده و در هر موقعیتی به انها پایبند است . فرد عمدتاً قانون را به نوعی بیان خاستگاه همگان می بیند . در این مرحله اگر قانون با اصول انتخاب شده فرد مغایرت داشته باشد ، وی از آن پیروی نخواهد کرد . بطور کلی قضاوت های اخلاقی در این سطح بر اساس اصول انتزاعی گسترده ای قرار دارد به اصولی که قابل قبول است چون فی نفسه درست است نه اینکه چون جامعه آن را درست می داند .
در مرحله 5 ، فرد با علاقه در نظم اجتماعی شرکت میکند و وارد قرارداد اجتماعی با دیگران می شود که بموجب آن توزیع عادلانه قدرت و حفظ حقوق و آزادی تک تک افراد تضمین می - شود . در این مرحله بر فرایند های دموکراتیک ، عدم تبعیض در کار برد قوانین اجتماعی و مخالفت با قوانین در صورتیکه با اصول برابری ، آزادی و عدالت مغایرت داشته باشد تأکید می شود .
مرحله ( 6 ) که بالاترین و ( آرمانی ترین ) مرحله رشد اخلاقی است شامل کار برد اصول مطلق و جهانی عدالت ، برابری و احترام به حقوق و زندگی انسانها ست . وقتی که مارتین لوترکینگ گفت که عدم اطاعت از قوانین تبعیض نژادی از لحاظ اخلاقی درست است . چون او از قانون دیگری پیروی می کند ، در حقیقت بحث اخلاقی پس عرفی را پیش می کشد . مشخصه این سطح عبارت است از جهش اساسی به سمت اصول اخلاقی انتزاعی که بطور همگانی قابل کار برد است و مقید به گروه اجتماعی خاصی نیست . کلبرگ تأکید داشت بر اینکه شرکت در نهادی دموکراتیک بلوغ اخلاقی بیشتری را به همراه خواهد داشت . غالب بزرگسالان در مرحله 3 یا 4 از سلسله مراتب کلبرگ هستند . هرچند که در اواخر دوران نوجوانی و در دوران دانشکده تعداد افراد بیشتری به این مرحله می رسند ولی درصد کمی از این جمعیت به این مرحله خواهند رسید .
نادرند افرادی که به مرحله ( 6 ) می رسند به همین دلیل این مرحله از سیستم نمره گذاری خارج شده است ( کلبرگ 1978 ) .ظاهراً این مرحله خاص افراد خارق العاده ای مثل گاندی ، مارتین لوتر کینگ و مادر ترزا و رهبران دینی است ! برای نمونه ، مارتین لوتر کینگ در یک مصاحبه تلویزیونی یک بار گفت که او به برادری جهانی و عشق دارد مصاحبه گر ظاهراً متعجب شد و پرسید ، ( آیا مقصود شما این است که به دوست داشتن آن نژادپرستانی که با شما بد رفتاری می کنند و می کوشند جنبش شما را متوقف کنند اعتقاد دارید ؟ ) پاسخ کینگ چیزی شبیه این بود . ( آری ، من گفتم اعتقاد دارم که این یک ازرش جهانی است . اگر من می گویم به عشق به همه بشریت معتقدم ، منظور من همه بشریت است ) . کینگ این نیاز درونی را حس می کرد که باید در رابطه با اصلی که بر گزیده است از نظر منطقی هماهنگ باشد .
به گونه ای مشابه ، امانوئل کانت ( 1788) فیلسوف آلمانی عمری را به جستجوی اصلی که بتواند کار برد جهانی و فراگیر داشته باشد گذرانید – اصلی که آنرا Categorical Imperative نامیده است .
بدین معنی که ما باید همیشه با دیگران همچون هدف رفتا ر کنیم و هرگز آنها را وسیله قرار ندهیم . برای نمونه ما تنها برای پیشبرد موقعیت اجتماعی خود نباید وانمود کنیم که دوست کسی هستیم و پس چون به آنچه که خواستیم رسیدیم این دوستی را قطع کنیم . بر عکس ما باید با دیگران همچون هدف رفتار کنیم ، که به سهم خود مهم هستند و احساسات آنها را در نظر آوریم . خود کلبرگ معتقد است که همه اصول جهانی ، شامل مفهومی از عدالت است .
عدالت به این معنی است که ما به راه حلی برسیم که هر کس آنرا مناسب بیابد و راه حل مناسب هنگامی بدست می آید که هر کس بی طرفانه خود را به جای دیگران فرض کند . ( کلبرگ ،والفن باین، 1975 ) .
انتقاداتی از نظریه کلبرگ :
کلبرگ معتقد است که نظریه او همگانی است و تمام کودکان جهان ، مراحل کمابیش مشابهی را میگذرانند با این وصف بسیاری از روان شناسان در مورد ماهیت جهانی مراحل شش گانه وی ابراز تردید کرده اند . پاره ای از داستانهای کلبرگ بیشتر مناسب افرادی است که در جوامع صنعتی غرب زندگی می کنند به همین دلیل کلبرگ برای بررسی رشد اخلاق در کشورهایی چون تایوان ، کره ، مکزیک ، ترکیه ، بافت داستانهای خود را تغییر داده است . افزون بر این ، پسران در مقایسه با دختران در پاسخ به داستانهای کلبرگ ، امتیازهای بیشتری کسب می کنند . ناگفته نماند که پاره ای از فرهنگ های جهان برای ارزش های اخلاقی معیارهای خاصی دارند و به همین دلیل ممکن است در آزمونهای کلبرگ امتیازهای بالایی کسب نکنند . یکی دیگر از انتقادهای وارد به نظریه کلبرگ این است که در بسیاری از موارد بین پاسخ های اخلاقی افراد و اعمال آنان در موقعیتهای واقعی ، همبستگی ضعیف است . با همه این تفاسیر نظریه کلبرگ نفوذ چشم گیری بر روان شناسی رشد و شکل گیری اخلاق داشته است .
داستان اول : در اروپا زنی مبتلا به نوع خاصی از سرطان بود و در آستانه مرگ قرار داشت . پزشکان معتقد بودند که تنها یک نوع دارو ممکن است جان او را از مرگ نجات دهد این دارو نوعی رادیوم بود که توسط یک داروساز که در همان شهر زندگی می کرد به تازگی کشف شده بود . ساختن دارو برای دارو ساز گران تمام شده بود ، ولی او دارو را به 10 برابر قیمت ساخت آن می فروخت . او مبلغ 400 دلار بابت رادیوم می پرداخت ، ولی مقدار کمی از آن را به قیمت 4000 دلاری فروخت . هانس ، شوهر این زن بیمار برای قرض کردن این مبلغ به تمام کسانی که می شناخت مراجعه کرد و از تمام راههای قانونی نیز اقدام نمود ، ولی تنها مبلغ 2000 دلار را به دست آورد ، یعنی نصف قیمت دارو . با اینحال به دارو ساز مراجعه کرد و به وی گفت که همسرش در شرف مرگ است و تقاضا کرد که دارو را به قیمت ارزانتری در اختیار او قرار دهد ، یا به او فرصت دهد که این مبلغ را بعداً به وی بپردازد اما دارو ساز در جواب به این تقاضا چنین گفت : نه خیر ، من دارو را کشف کرده ام و می خواهم با استفاده از آن پولدار شوم بعد از این هانس نا امید می شود و به فکر می افتد که در داروخانه را بشکند و دارو را برای همسرش بدزدد . در ارتباط با داستان فوق کلبرگ سئوالهایی را به شکل زیر مطرح می کند .
1- آیا هانس باید دارو را بدزدد ؟ چرا ؟
2- آیا سرقت دارو توسط هانس عمل درستی است یا خیر ؟ چرا ؟
3- آیا این وظیفه هانس است که دارو را سرقت کند ؟ چرا ؟
داستان دوم : جوپسرچهارده ساله ای است که شدیداً دوست دارد به اردو برود . پدر جو به او وعده می دهد که اگر بتواند شخصاً هزینه سفرش را پس انداز کند به او اجازه چنین کاری را خواهد داد . جو با توزیع روزنامه به منازل مردم مبلغ 100 دلار پس انداز می کند . این مبلغ حتی بیش از مقداری است که برای رفتن به اردو لازم است . ولی به مجرد اینکه تاریخ سفر نزدیک می شود ، پدرش عقیده خود را در مورد رفتن به اردو تغییر می دهد . زیرا بعضی از دوستان پدر جو تصمیم گرفته اند که به ماهیگیری بروند . از آنجائیکه پدر جو برای این سفر پول کافی نداشت از جو خواست پولی را که از طریق فروش روزنامه مجمع کرده است به او بدهد . جو قصد ندارد از رفتن به اردو منصرف شود ، و به همین دلیل، به این فکر افتاد که از دادن پول به پدرش امتناع ورزد .
در مورد داستان فوق کلبرگ سئوالهایی را به شکل زیر مطرح کرد .
1- آیا جو باید از پرداخت این پول به پدرش امتناع ورزد ؟ چرا ؟
2- آیا پدرش حق دارد از او بخواهد که پول پس انداز شده را به او بدهد ؟ چرا ؟
3- آیا ندادن این پول رابطه ای با یک پسر خوب بودن یا نبودن دارد ؟ چرا ؟ ( اقتباس از استدورا ، ستر 199 ص 412 )
تهیه و تنظیم : سمیه ابراهیم زاده گرجی
فهرست منابع :
1- پیشگامان روان شناسی رشد – تألیف ویلیام سی . کرین – ترجمه دکتر فربد فدائی – انتشارات اطلاعات – تهران 1379.
2- رشد و شخصیت کودک – تألیف پاول هنری ماسن ، جروم کیگان و ...ترجمه مهشید یاسایی – تهران – نشر مرکز – کتاب ماد – 1380 .
3- روان شناسی رشد ( مفاهیم بنیادی در روان شناسی کودک ) – مؤلفین دکتر حسن احدی و دکتر شکوه السادات بنی جمالی –انتشارات پردیس ( سهامی خاص ) تهران 1378 .
4- روان شناسی رشد ( 2 ) نوجوانی ، جوانی ، میانسالی ، پیری . مولفین دکتر حسن احدی و فرهاد جمهری – انتشارات پردیس – تهران 1378 .
منبع : سایت میگنا
