ریک فرام (1) به سال 1900 در شهر فرانکفورت آلمان (2) چشم
به این جهان گشوده است. وی پس از تحصیلات مقدماتی در دانشگاه های فرانکفورت
و هایدلبرگ (3) و مونیخ (4) به تحصیل روان شناسی و جامعه شناسی پرداخت و
دانشنامه ی دکتری را در سال 1922 از دانشگاه هایدلبرگ بدست آورد و پس از آن
مدتی در دانشگاه مونیخ و در مؤسسه ی روان کاوی شهر برلن تحصیلات و مطالعات
خود را دنبال کرد و در 1933 میلادی به آمریکا رفت و در آنجا نخست در مؤسسه
ی روان کاوی شیکاگو و بعد در چند دانشگاه و مؤسسه ی عالی فرهنگی دیگر به
تدریس و ایراد سخنرانی پرداخت و چندی ریاست مؤسسه ی روان کاوی مکزیک را در
مکزیکوسیتی (5) پایتخت آن کشور عهده دار شد و در عین حال به عضویت
فرهنگستان علوم نیویورک و انجمن روان کاوی واشینگتن و فرهنگستان پزشکی
مکزیک درآمد. فرام آثار قلمی فراوانی دارد که فهرست پاره ای از آنها داده
خواهد شد.
تنهائی- آزادی:
یکی از نخستین نکاتی که در مطالعه ی نظریه ی فرام به چشم می خورد این است که می گوید: انسان خود را تنها احساس می کند و این احساس ناشی از این است که او برای کسب آزادی از طبیعت دوری جسته و با سایر آدمیان قطع رابطه و از آنها کناره گیری کرده است. باری او از قید دیگران آزاد شده ولی حس می کند که تنها و بی پشت و پناه است. نخستین عمل او برای آزادشدن از همان دوران خردسالی، یعنی از هنگامی که خود را از زیر فرمان و حمایت مادر خلاص می کند، آغاز می شود.آن پس همچنان به کوشش خود برای کسب آزادی ادامه می دهد؛ و عجب اینکه هر قدر آزادتر می شود خود را تنهاتر می یابد. این آزادی که برای او یک وضع منفی به وجود آورده است باعث ناراحتی او است. پس او به وسائلی، که ذکر خواهد شد، می کوشد از آزادی فرار کند (6).
انسان، حیوان ناطق:
نکته ی مهم دیگر در نظریه ی فرام توجه مخصوص او به جنبه های دوگانه ی زیستی و اجتماعی آدمی است، یا، به عبارت دیگر، به فرق انسان و حیوان است. او می گوید آدمی احاطه شده است از مقداری امور متضاد. اساسی ترین این تضادها این است که آدمی هم جزء طبیعت است هم جدا از طبیعت. هم حیوان است، هم انسان. حیوان است زیرا دارای نیازهای فیزیولوژیک است و ناگزیر از برآوردن آنهاست. اما انسان است زیرا از چندین جهت با حیوان فرق دارد. یک فرق او با حیوان در این است که کاملاً اسیر و بنده ی غرائز خود نیست و در برآورد نیازهای حیاتی ( فیزیولوژیک ) خود مانند حیوان عمل نمی کند؛ مثلاً غذای خود را خام نمی خورد بلکه آن را قبلاً می پزد، و بر همین قیاس. در این زمینه اجتماع، چنانکه خواهیم دید، نقش مؤثری ایفا می کند. فرق دیگر اینکه به وجود خویشتن آگاهی دارد و صاحب قوه ی ادراک است، یعنی باهوش و با خرد است. دیگر اینکه برخلاف سایر حیوانات از سرنوشت نهائی و تخلف ناپذیر خود غافل نیست، یعنی می داند که سرانجام قالب تهی می کند و می میرد. با توجه به این جنبه های این حیوان دو پا بوده است که قدما او را « حیوان ناطق » تعریف کرده اند.نیازهای پنجگانه:
فرق دیگری که انسان با حیوان دارد نیازهائی است که اختصاصی او هستند. از این رو شناخت او بدون آشنائی با نیازهای او میسر نخواهد بود. این نیازها را فرام پنج گونه می داند، بدین قرار: نیاز به تعالی (7) نیاز به وابستگی (8)، نیاز به همانندی (9)، نیاز به رجوع به اصل (10)، نیاز به وسائل راه یابی (11).1- نیاز به تعالی:
آدمی احتیاج دارد به اینکه از طبیعت حیوانی دوری جوید و بالاتر رود؛ طبعاً مایل است چیز بیاموزد، به سازندگی و خلاقیت بپردازد. هرگاه که این نیاز طبیعی به مانع برخورد کند آدمی خرابکار و ویران کننده می گردد. فرام معتقد است که مهر و کین، پاسخهای آدمی به نیازمندی او به اعتلا، یعنی به دوری جستن از طبیعت حیوانی هستند.2- نیاز به پیوند و بستگی:
حیوانات را طبیعت به وسائلی مجهز کرده است که بتوانند به کمک آنها به زندگی طبیعی خود ادامه دهند. آدمی که از طبیعت دوری جسته و آن وسائل را ندارد، یا اگر وقتی داشته است از دست داده است، نیازمند است به اینکه بجای آنها پیوندها و بستگی هائی به وجود بیاورد. دلپذیرترین این بستگیها، نزدیکی و محبت نسبت به دیگران و یگانه شدن با آنان است، و این امر مستلزم مراقبت و مسئولیت و احترام و حسن تفاهم است.3- نیاز به همانندی:
هر فرد آدمی مایل است به اینکه هویت خاصی داشته باشد؛ از این رو می کوشد که خویشتن را دریابد و بشناسد. در عین حال می خواهد فردی باشد « ممتاز »، و برای رسیدن به این مقام خود را به شخص یا گروهی از اشخاص نسبتاً مبرز و ممتاز می بندد، یا به اصطلاح، خویشتن را با آنها همانند می سازد تا به واسطه ی امتیاز و تشخصی که آن فرد یا آن گروه ها دارند تا حدی صاحب تشخص و امتیاز گردد.4- نیاز رجوع به اصل:
آدمی که زاده ی طبیعت است مایل است به طبیعت بازگردد، جزئی از جهان و متعلق به آن باشد، یا یک زندگی طبیعی دور از علائم رمزی ساختگی داشته باشد، از نفس کار لذت ببرد نه اینکه کار را فقط برای به دست آوردن پول بخواهد، قلباً به همنوعان نزدیک باشد و آنها را دوست بدارد.5- نیاز به وسائل راه یابی:
آدمی نیازمند به وسائل ادراکی نسبتاً ثابتی است که احساس و ادراک عالم را برای او میسر سازند، خواه آن وسائل عقلانی یا غیرعقلانی باشند، یا آمیخته ای از آن هردو باشند، ولی بهرحال بتوانند او را در زندگی قادر به جهت یابی کنند و راه و رسم زندگی خوب و مناسب را به او بنمایند.نقش اجتماع در تشکیل شخصیت:
نیازهای اختصاصی انسان که شرحش گذشت توسط اجتماع به وجود نیامده اند، بلکه در ضمن تحول و تکامل تاریخ زندگی بشر پدیدار گشته اند. اما چگونگی بروز و ظهور آنها و چگونگی برآوردن آنها کاملاً ناشی از اجتماع است. هر اجتماعی مطابق مؤسسات و عوامل ویژه ی خود شکل خاصی به آنها می دهد.فرام، مانند یونگ، تاریخ طولانی بشر را چون آزمایشگاهی آموزنده مورد استفاده قرار می دهد، و برخلاف فروید، شخصیت ها را سازنده ی اجتماع نمی داند، بلکه به اعتقاد او این اجتماع است که شخصیت ها را می سازد. به عبارت دیگر اختلاف شخصیتها ناشی از اختلاف اجتماعات بشری است. همه ی آدمیان نیازمند به رفع گرسنگی، به رفع تشنگی، به استراحت و خواب، به تفریح و بازی ... هستند ولی در جامعه های مختلف این نیازها به وجوه مختلف بر آورده می شوند. همچنین است مقابله با نیازهای دیگر آدمی. مثلاً در یک جامعه ی سرمایه داری نیاز به همانندی یا ممکن است بدین طریق ارضاء شود که عضو آن جامعه به اندوختن ثروت و مال بپردازد تا بدین وسیله خود را ممتاز سازد، یا اینکه به عضویت شرکت بزرگی درآید تا وابستگی به آن شرکت سبب امتیاز او گردد؛ و بر همین قیاس...
فرام خاطر نشان می کند که آدمی از ترکیب مزاج و منش درست شده است. مزاج مایه ای است آلی، سرشتی و اصلی که انسان با آن به دنیا می آید. اما منش معمولاً دو جزء دارد، یکی فردی و دیگر اجتماعی. منش فردی در درجه ی اول ناشی از ساخت زیستی و فطری است به اضافه ی صورتی که در خردسالی ممکن است در خانواده گرفته یا نگرفته باشد. اما جزء اجتماعی منش را اجتماع صورت می بخشد، و از این رو فرد شریک اجتماع است. نوع عمل اشخاص را همیشه احکام ارزشی، یعنی اصول و موازین اخلاقی که زاده ی اجتماع هستند، تعیین می کنند. بنابر این زیباترین و زشت ترین اعمال آدمی ناشی از دستگاه زیستی، یعنی از طبیعت اولیه ی او نیستند، بلکه این نیروها و عوامل محیط خارج هستند که آنها را به وجود می آورند. حاصل اینکه، به اعتقاد فرام، رشد شخصیت آدمی از هنگام زادن تا دوران سالمندی و پیری نمودار اجمالی مراحلی است که بشر از روز ظهور خود تا امروز در این کره ی خاکی پیموده است.
باری آدمی در سازش با اجتماع خواهی نخواهی میان نیازهای فطری خود و مقتضیات اجتماع وجه جمعی پیدا می کند. پایه ی تربیت کودکان بر همین اصل استوار است. در خانواده و در آموزشگاه ها شخصیت کودک را مطابق نیازهای اجتماع و خواستها و توقع هائی که بعدها از او خواهد داشت پرورش می دهند. بنابراین خانواده نخستین عامل اجتماعی مؤثر در تشکیل شخصیت است. فرام به تأثیر شگرف این عامل توجه خاص مبذول می دارد.
تضادهای وجود:
فرام آدمی را احاطه شده از امور متضاد می بیند و در کتاب « فرار از آزادی » در این باب به تفصیل بحث می کند. یکی از امور متضاد که از اختیار آدمی بیرون است زندگی و مرگ است. سایر تضادها مخلوق خود او هستند. و از این رو قابل حل شدن می باشند. یکی از آن جمله این است که آدمی جزء طبیعت و از آن اوست، ولی، چنانکه قبلاً اشاره شد، خود را از آن دور می کند و برتر از آن نگاه می دارد و می خواهد آزاد باشد؛ در عین حال می خواهد امنیت هم داشته باشد. دیگر اینکه صلح و صفا را دوست می دارد ولی به جنگ و جدال می پردازد. دیگر اینکه در بعضی اجتماعات بشری فراوانی و رفاه وجود دارد ولی بر اثر نابرابری تقسیم ثروت گروهی از مردمان ندار و مستمند هستند. دیگر اینکه آدمی دوست دارد باور کند که رفتارش عاقلانه است، ولی ضمناً نابخردانه عمل می کند و بنده ی خواهشهای دل می شود. دیگر اینکه می خواهد تنها و آزاد و بی قید و بند باشد، ولی تمایل اجتماعی دارد و می خواهد مانند افراد دیگر باشد، و همچنین...مکانیسم فرار از تضادها:
فرام برای رهائی از تضادها چهار طریق درنظر می آورد: دگرآزاری، آزار دوستی، خرابکاری، تسلیم و رضا.الف- دگرآزاری را شخص نسبت به زیردستان و به کسانی که از قبل او زندگی می کنند روا و معمول می دارد.
ب- آزاردوستی ویژه ی کسی است که شخصیت خود را نادیده می گیرد، یا خود را به شخصیت یا گروه نیرومندی می بندد و در آن مستغرق می شود تا بدین طریق خود را از تنهائی برهاند هر چند آن شخصیت یا آن گروه فاسد و فاجر باشد و در این جریان او آزار و صدمه ببیند.
ج- خرابکاری مخصوص شخصیتی است که احساس ضعف و ناتوانی می کند و برای جبران این نقص به قدرت نمائی و تبه کاری و از میان برداشتن نیروی خارجی می پردازد. نوجوان بزهکار که نفهمیده به خرابکاری دست می زنند این نوع مکانیسم فرار را به کار می برد.
د- تسلیم و رضا در صورتی است که شخص خود به خود، کورکورانه همه ی تضادهای زندگی و دشواری ها را بدون مقاومت پذیرا شود و با آنها همگام گردد و از واقعیت زندگی و توانائی خویشتن بی خبر باشد.
راه حل واقعی تضادها و دشواری ها:
فرام، برخلاف فروید، نسبت به آینده ی بشر خوشبین است و این خوشبینی برپایه های محکم استوار است. از جمله ی این پایه ها یکی اینکه تضادها و دشواری هائی که آدمی با آنها درگیر است چون همگی، به استثنای زندگی و مرگ، ساخته و پرداخته ی خود او هستند پس خود او توانائی حل آنها را دارد، به خصوص که نظری به تاریخ طولانی زندگی بشر معلوم می دارد که طبیعت جریان مستمری داشته و پیوسته با فعالیت آفریننده همراه بوده است. انسان در طی ده ها هزار سال از حالت حیوانی محض به تدریج دوری جسته و به مقام امروزی رسیده است و این خود دلیلی است بر اینکه باز می تواند به پیش برود و تضادهای خود را حل کند. البته چون این تضادها و دشواری ها در طی مدتی بس مدید ریشه دوانده و برقرار شده اند، مدتی مدید هم وقت لازم خواهد بود تا ریشه کن شوند (12).اما توفیق در این راه علاوه بر زمان، شرایط دیگری هم دارد که از مهمترین آنها یکی در دست افراد آدمیان است و دیگری مربوط به نظام اجتماعی است، یعنی در دست حکومت هاست.
الف- آنچه مربوط به آدمی است عبارت است به خصوص از دوباره نزدیک شدن او به طبیعت و داشتن ایمان و آرمان هائی که برتر از اغراض و هدفهای خودخواهانه و مخصوصاً برپایه ی محبت و عشق استوار بوده باشند. فرام معتقد است که آدمی زندگی آشفته ی خود را با توانائی که به دوست داشتن و مهر ورزیدن دارد می تواند سروسامان بخشد. تمام بشریت تشنه ی محبت و عشق است؛ اما مورد محبت بودن مهمتر از مهر ورزیدن نیست. نیازمندی به مهر ورزیدن و مورد مهر بودن متقابل ( دو جانبه ) هستند و در محبت یا عشق چهار جزء یا عنصر اصلی وجود دارند که عبارتند از مراقبت، مسئولیت، احترام و معرفت. این چهار عنصر با هم همبستگی دارند و هیچ یک از آنها از هیچ یک دیگر مهمتر نیست.
فرام در کتاب پرمایه ی خود به نام « هنر دوست داشتن » (13) درباره عشق به تفصیل بحث کرده است. او محبت یا عشق را پنج نوع می داند. بدین قرار:
1- محبت برادرانه که از هر عشقی اساسی تر، نیرومندتر و عمیق تر است.
2- محبت مادرانه که نسبت به درماندگان و نیازمندانی که آرزوی بهبود وضع خود را دارند، اعمال می شود.
3- محبت جنسی، یا عشق به معنی محدود کلمه، که معمولاً با آمیزش جنسی همراه است. فرام تردید دارد به اینکه این نوع عشق یا شهوت جنسی با عشق واقعی ارتباطی داشته باشد. زیرا عشق حقیقی ارتباط و نزدیکی قلبی است نه رفع حاجت زیستی و لذت جنسی.
4- خود دوستی که با خودپرستی فرق دارد و منافی با دیگر دوستی نیست، بلکه لازمه ی آن است: تا کسی خود را دوست ندارد نمی تواند دیگران را دوست بدارد.
5- عشق به حق یا به پروردگار عالم که دارای عالیترین ارزش و دوست داشتنی ترین چیزهاست و بطور کامل مستلرم مراقبت و مسؤولیت و احترام، و به خصوص، معرفت است. این عشق برای زندگی ضروری است. زیرا آدمی باید کمالی را در نظر بگیرد و آرزوی وصول به آن را در سر بپروراند تا به پیشرفت و حل مشکلات خود نائل آید.
حاصل اینکه، به اعتقاد فرام، از میان همه ی توانائی های بالقوه و نهفته ی آدمی و جنبه های انگیزشی و تحرکی رفتار او، عشق به احتمال قوی فعالترین آنها بوده و همیشه خواهد بود. باری بدون عشق آدمی نمی تواند زندگی رضایت بخشی داشته باشد.
ب- اما آنچه مربوط به نظام اجتماع است، حکومت ها آن را در دست دارند. فرام هیچ یک از نظامهای اجتماعی موجود را- از حکومت سرمایه داری تا حکومت اشتراکی- قادر به حل تضادها و دشواری ها نمی داند و آنها را مورد انتقاد قرار می دهد، و معتقد است که می تواند یک نظام اجتماعی به وجود آورد که توانائی حل مشکل بشر را داشته باشد. او چنین نظام اجتماعی را به نام « سوسیالیسم اشتراکی انسانی (14) » می خواند و مقصودش از این سوسیالیسم یک نظام تام جهانی است که بر اصول انسانی استوار باشد و نفع عموم را در نظر بگیرد؛ نظامی که در آن روابط سرشار از مهر و محبت و تعاون و برادری بین افراد آدمی برقرار و حکمفرما باشد؛ اجتماعی که به اعضای خود این امکان را بدهد که نیازهای خودشان، به خصوص نیاز به اعتلا و سازندگی و ابتکار را برآورند؛ اجتماعی که در آن هر کس احساس کند که شخصیتی دارد و راه خوشبختی خود را می شناسد و حاجتی ندارد به اینکه واقعیت را دگرگونه کند؛ اجتماعی که محصول کار بر اصول و به ترتیب سوسیالیستی به دست آید و بدین طریق بهترین وضع زندگی بشر تأمین گردد.
حاصل اینکه فرام هم مانند آدلر و سایر دانشمندان خوشبین ایجاد مدینه ی فاضله را امکان پذیر می داند. از نظریه ی فرام این نتیجه ی کلی به دست می اید که او، برخلاف فروید، اولاً از اهمیت عامل اجتماع و تأثیر آن در تشکیل و تحول شخصیت غفلت ندارد و ثانیاً نسبت به سرنوشت آدمی خوشبین است و او را به رفع نیازمندیهای مادی و حیوانی خود قانع نمی داند، بلکه معتقد است که او آرمان هائی دارد و آنها را دنبال می کند و به سوی کمال و سعادتمندی پیش می رود و سرانجام موفق خواهد شد و شاهد مقصود را در آغوش خواهد گرفت.
پی‌نوشت‌ها:
1. Erich Fromm
2. Frankfurt
3. Heidelberg
4. Munich
5. Mexico-city
6. رک. کتاب فرام به نام « فرار از آزادی » Escape from Freedom چاپ نیویورک 1941.
7- Transcendenee
8- Relatedness
9- Identity
10- Rootedness
11- Frame of Orientation
12- « سعدی به روزگاران مهری نشسته بر دل *** نتوان ز دل زدودن الا به روزگاران! »
13- The Arl of Loving چاپ نیویورک 1956.
14- Humanistic Communitarian Socialism.
سیاسی، علی اکبر؛ (1390)، نظریه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهاردهم
منبع : راسخون
