تکنولوژی‌های جدید این امکان را به نوجوانان می دهد که در دو دنیای واقعی و مجازی زندگی کنند، دو جهانی که تفاوت‌های زیادی با هم دارند، در زندگی روزمره نوجوانان دارای هویت مشخصی هستند و احتمال دارد در فضای مجازی هویت دیگری را برای خود انتخاب کنند که مهم است این موضوع مدیریت شود تا آن‌ها دچار آسیب نشوند.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، در دنیای دیجیتال امروزی شبکه‌های اجتماعی به ابزار پرکاربرد ارتباطی و اشتراک‌گذاری محتوایی تبدیل شده است، هر چند این شبکه‌ها فوایدی همچون یادگیری مطالب آموزشی، ارتباطات اجتماعی مفید یا استفاده از تجربه‌های دیگران دارد، با این حال در صورت استفاده نامناسب یا زیاد نوجوانان، پیامدهای منفی بسیاری بر زندگی اجتماعی و روانی آن‌ها به‌دنبال خواهد داشت که ارتباط‌های غیرکلامی آسیب‌زا، عزت نفس متزلزل، محرومیت از خواب، رفتارهای نمایشی مجازی، تعاملات سمی گروه‌های آنلاین و موارد دیگر، اما چگونه می‌توان راهکاری مناسب برای برخورد صحیح با استفاده نامناسب از این رسانه‌ها توسط نوجوانان داشت.
دوران نوجوانی دوران حساس و ویژه‌ای است که از نظر ماهیت با دوران قبل و بعد از خود بسیار متفاوت است و از دید جامعه شناسان و روانشناسان دوران بسیار حیاتی در زندگی هر انسان بر شمرده می‌شود، استفاده از تکنولوژی، فناوری دیجیتال و دنیای مجازی به بخش عادی زندگی اکثر نوجوانان تبدیل شده و حتی جزو جدانشدنی زندگی خود والدین هم است، همان طور که والدین از این وسایل استفاده می‌کنند، نمی‌توانند فرزندان خود را از آن محروم کنند، بنابراین به عنوان والد وظیفه دارند تا استفاده درست و متعادل از کامپیوتر، کنسول‌های بازی، اسباب‌بازی‌های هوشمند، تبلت، گوشی و دنیای مجازی را به فرزندان خود بیاموزند تا بخشی از سبک زندگی سالم آن‌ها باشد.
استقلال طلبی و بلوغ جنسی دوران نوجوانی باعث می‌شود کنترل والدین بر فرزندان سخت‌تر و خطر بیشتر در کمین باشد و نگرانی برای فرزندان در این سن همیشه بیشتر از هر زمان دیگری بوده است، برای اینکه فناوری‌های دیجیتال تبدیل به بخشی از سبک زندگی سالم نوجوان خانواده شود، ابتدا باید والدین بدانند می‌توانند چه تأثیرات مثبتی به نوجوان بگذارند و چطور می‌توانند تأثیرات منفی را به حداقل برساند، سپس به دنبال متعادل کردن استفاده نوجوانان از این ابزارها و مدیریت زمان برای آن‌ها باشند.
لزوم نگاه هویتی به حضور نوجوانان در فضای مجازی
مصطفی زارعی، محقق و کارشناس سواد رسانه‌ای و امور بین‌الملل با اشاره به اینکه فضای مجازی به زندگی عادی و حقیقی نوجوانان بسیار نزدیک شده است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در بحث حضور نوجوانان در فضای مجازی نگاه هویتی که باید در نظر گرفت این است که در گذشته والدین فضای مجازی را به عنوان زندگی دوم نوجوانان در نظر می‌گرفتند، اما در حال حاضر اینقدر این حوزه تقویت شده که می‌توان گفت که زندگی مجازی و زندگی حقیقی بهم دیگر نزدیک شده است، یعنی نوجوانان آنچه را که در فضای زندگی عادی خودشان می‌گذرانند، در فضای مجازی همین روند اتفاق می‌افتد.
وی می‌افزاید: نوجوانان نسل‌های قبل از دهه ۱۳۸۰ به دلیل تطابق نداشتن زندگی و به دلیل شرایطی که وجود داشته تفاوت‌هایی را در این زمینه قائل می‌شدند و رده سنی‌های بالاتری در فضای مجازی وجود داشتند و تفاوت‌هایی در زندگی عادی و زندگی دوم آن‌ها در فضای مجازی بود و بیشتر نوجوانان دهه ۵۰، ۶۰ و ۷۰ در این زمینه تفاوت‌هایی در زندگی حقیقی و فضای مجازی داشتند.
محقق سواد رسانه‌ای تصریح می‌کند: لازم است بدانیم نسل کنونی که بخشی از نوجوانان را هم در بر می‌گیرد، در حقیقت زندگی عادی و زندگی دوم آن‌ها یکی است و تفاوت زیادی با هم ندارد، به دلیل همین آن نگاه هویتی را که از قبل بوده در مورد آن‌ها نمی‌توانیم داشته باشیم و در واقعیت رسانه و فضای مجازی جزئی از زندگی آن‌ها شده است، یعنی در گذشته فرزندان یک سنی را می‌گذراندند و بعد تازه وارد فضای مجازی می‌شدند، اما اکنون وقتی دارند زندگی می‌کنند، فضای مجازی نیز حضور دارد، جای تأسف دارد همان طور که بعضی از خانواده‌ها که زمانی که کودک آن‌ها به دنیا می‌آید، برای کودک خود یک پیچ شخصی و صفحه اینستاگرام دایر می‌کنند، یعنی اینکه از همان ابتدای زندگی کودک وارد فضای مجازی می‌شود و نمی‌توان تأثیر این بحث مهم را در وابستگی فرزندان به فضای مجازی در نظر نگرفت.
وی خاطرنشان می‌کند: در شرایط فعلی فضای رسانه و فضای حقیقی تفاوت‌هایی را ایجاد کرده است آنچه که فرزندان را در حوزه فضای رسانه می‌تواند ایمن‌تر کند، اینکه نباید بحث استفاده یا استفاده نداشتن داشته باشیم، باید فرزندان در محیط خانواده والدین هوشمند و دیجیتال داشته باشند تا از طریق مشارکت رسانه‌ای با فرزندان بتوانند تا حدودی آسیب‌های ناشی از این فضا را کنترل کنند.
زارعی عنوان می‌کند: نکته دوم این است که آموزش سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال برای فرزندان را داشته باشند، بخشی از این کار بر عهده آموزش و پرورش است و در حال حاضر می‌بینیم که در سنین بالاتر این آموزش‌ها را به دانش آموزان داده می‌شود، اگر این آموزش‌ها در سنین پایین‌تر و در دوره دانش آموزان دبستان و ابتدایی داده شود، بسیار مفید است و روانشناسان هم همین اعتقاد را دارند.
ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای و دیجیتال به فرزندان
وی تصریح می‌کند: ضروری است که فرزندان بحث سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال را آموزش ببینند، برای اینکه آگاه شوند که چه مدت و چه زمانی، کجا و در چه مواردی از فضای مجازی استفاده کنند، یعنی اینکه والدین تلاش کنند تا بتوانند فرزندان را به گونه‌ای تربیت کنند که یک مخاطب هوشمند نسبت به استفاده از رسانه و فضای مجازی داشته باشند.
محقق سواد رسانه‌ای اظهار می‌کند: یعنی کاربری که می‌داند در فضای مجازی چه کاری می‌خواهد انجام دهد، احتمال دارد فرزندان دچار تزلزل‌ها یا اختلافات هویتی در فضای رسانه و فضای مجازی شوند و این اتفاق ناشی از تأثیرات کاربرهای مختلف در این فضا است که روی مخاطب اثر می‌گذارد، به همین دلیل رده سنی و زمان حضور فرزندان در فضای مجازی مهم است یعنی اینکه آن‌ها بتوانند صفحه شخصی در شبکه‌های اجتماعی را با توجه به رده سنی مورد نظر داشته باشند.
وی تصریح می‌کند: چنانچه در محیط خانواده و جامعه شرایط استفاده صحیح و به‌جا از فضای مجازی نهادینه شود، آسیب‌های اجتماعی مرتبط با این موضوع نیز کاهش پیدا خواهد کرد.
گرایش افراطی به دیده شدن چالش نوجوانی
زهرا قجاوند، روانشناس و مشاور خانواده در مورد چالش‌های دوران نوجوانی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: هر دوره‌ای در زندگی چالش‌های خاص خودش را دارد و برای هر نسلی هم نسبت به نسل‌های قبل و بعد نوع چالش‌ها متفاوت می‌شود، به طور یقین امروزه با نوجوانانی مواجه می‌شویم که با چالش‌هایی رو به رو هستند که احتمال دارد، والدین در دوران نوجوانی خود با این نوع چالش‌ها در گیر نبودند که بخواهند به دنبال راهکاری برای کاهش و حل این نوع چالش‌ها باشند، به نوعی والدین هم باید همچون نوجوانان خود مطابق زندگی امروزی به طور مرتب به روز شوند و دانش و آگاهی خود را در مورد نوجوان به‌روزرسانی کنند.
وی می‌افزاید: در حال حاضر یکی از چالش‌های عمده نوجوانان گرایش افراطی به دیده شدن است و معمولاً نوجوان خانواده دوست دارد که به هر ترتیب و هر شکلی مورد توجه قرار گیرد و احتمال دارد در فضای مجازی به دنبال دوگانگی هویت باشد و ساختن صفحه‌های مجازی با هویتی دیگر یکی از دلایل همین نیاز زیاد و افراطی نوجوان به دیده شدن است.
مشاور خانواده تصریح می‌کند: تعارضات نوجوانان مسئله دیگری است که به عنوان چالش وجود دارد و ذهن نوجوان را درگیر می‌کند و به طور یقین برای والدین هم چالش می‌شود، در واقع از جمله چالش‌های مهم نوجوانی تعارضات آن‌ها است، نوجوان امروزی با آداب و رسوم و فرهنگ تعارض دارد، چالش امروز نوجوانان می‌تواند فرهنگ سیلبریتی‌ها باشد یا چالش امروز نوجوان می‌تواند مسائلی همچون تنظیم هیجان خود، هویت‌یابی و مدیریت روابط او باشد، حتی امروزه با چالشی در نوجوانی مواجه هستیم به نام چالش تک فرزندی و کم فرزندی چیزی که به ظاهر هم ممکن است نمود پیدا نکند، اما در واقعیت در بین نوجوانان امروزی این پدیده را مشاهده می‌کنیم.
وی خاطرنشان می‌کند: به طور یقین نوجوان امروزی با نوجوانان نسل‌های قبل متفاوت است، در هر صورت تکنولوژی وارد زندگی افراد می‌شود و آنچه مهم است اینکه باید خانواده‌ها بدانند فناوری و تکنولوژی می‌تواند لبه سازنده و مفید و لبه آسیب‌زا داشته باشد، همه افراد دوست دارند از لبه سازنده آن استفاده کنند، نکته مهم اینکه هر تکنولوژی نیاز به مراقبت، نظارت منطقی و کنترل همراه با آگاهی دارد، ضرورت دارد که والدین در مورد آن تکنولوژی اطلاعات خوب و مناسب و به روز را داشته باشند و به دنبال کسب دانش و میزان اطلاعات خود را در این زمینه ارتقا دهند.
آموزش روش صحیح استفاده از فضای مجازی به نوجوان
قجاوند عنوان می‌کند: در واقع والدین نباید نوجوان را از استفاده از فضای مجازی منع کنند، باید روش استفاده صحیح از این فضا را به او آموزش داده و نظارت هم داشته باشند، اگر این اتفاق بیفتد به طور یقین نوجوانان می‌توانند از این فضا استفاده مناسب و سازنده‌ای را داشته باشند، برای تحقق این کار والدین علاوه بر آگاهی نسبت به این مسئله باید دو ویژگی شجاعت و قانون عشق ورزیدن فهمیدن و درک نوجوان را داشته باشند که با مسائل نوجوان خود روبه‌رو شوند و اگر این موارد کنترل شود استفاده از فضای مجازی می‌تواند برای نوجوان مفید هم باشد.
وی درباره تفاوت‌های نوجوانان امروزی با نسل قبل تاکید می‌کند: نوجوان امروزی با نسل قبل از نظر ظاهری حرکت و رفتارها ممکن است شباهت‌هایی را داشته باشد، اما سه تفاوت اصلی و بارز را بین نوجوانان امروزی می‌بینیم، یکی بحث تلاش نوجوان امروزی برای عادی‌سازی مسائل است، برای مثال می‌گوید همه در این فضای مجازی هستند، من هم هستم یا یک تفاوت دیگر ساده‌سازی مسائل است.
مشاور خانواده می‌افزاید: نوجوانان امروزی از انجام این نوع کارها احساس گناه ندارند و راحت‌تر با این نوع مشکلات همراهی می‌کنند و در مدیریت ارتباط خود به آسانی ارتباط خود را با افراد متفاوت قطع می‌کنند و عذاب وجدان هم ندارند و آسان این مسئله را می‌پذیرند و همین سه تفاوت به ظاهر ساده باعث می‌شود که والدین به این نتیجه برسند که دیگر نوجوان خود را درک نمی‌کنند.
وی به والدین در نوع برخورد با نوجوانان توصیه می‌کند: دیدن و درک کردن نوجوان، آرام کردن نوجوان و امنیت بخشیدن به نوجوان بسیار مهم است و باید والدین در برخورد با نوجوان این موارد را رعایت کنند، به طور یقین از مسائل و چالش‌ها و شکافی که بین نوجوان و والدین وجود دارد با این نوع برخورد والدین پر می‌شود و از بین می‌رود.
قجاوند عنوان می‌کند: ممکن است والدین در برابر نوجوان بسیاری از موارد را ندانند و باید به این ندانستن خود در وجودشان اعتراف کنند، یعنی والدین این تصور را نداشته باشند که به دلیل اینکه دوره نوجوانی را خودشان هم سپری کردند، می‌دانند نیازهای نوجوان چه مواردی است و چگونه می‌توانند به او نزدیک شوند، در واقعیت این طور نیست و باید والدین بپذیرند نوجوان امروزی با نوجوان قبل متفاوت است، به دنبال درک کردن و دیده شدن او باشند، به دنبال اینکه خوب ببینند و بشنوند و کنجکاوی مناسب و معقولی را با نوجوان داشته باشند.
مبرهن است که امروزه مهم‌ترین عامل هویت‌بخش جوانان و نوجوانان و جامعه‌پذیری آنان فضای مجازی است و به نظر می‌رسد در این فضا به طور مرتب در حال ساخت هویت خود هستند، این روزها موبایل و تبلت وسیله‌ای است که در دستان هر قشر و سنی از جامعه دیده می‌شود، این وسیله ارتباطی با وجود فوایدی همچون سهولت ارتباط، مضراتی بر سلامت جسم و روان نوجوانان و جوانان نیز دارد، حتی گاهی موجب اعتیاد و کند شدن فرایند یادگیری در آن‌ها می‌شود.
طی دو سه دهه گذشته اطلاعات جدید و فناوری‌های ارتباطی تغییرات زیادی کرده است و افراد تعاملات زیادی با دنیای اطراف خود دارند، فضای سایبری، فضای دیجیتال یا فضای مجازی است که از طریق شبکه‌های رایانه‌ای ایجاد می‌شود و با استفاده از جلوه‌های سمعی و بصری سعی در شبیه‌سازی دنیای واقعی دارد، فضای مجازی فرصت‌های زیادی را در امر آموزش، به اشتراک‌گذاری و ارتباط ارائه می‌دهد که تا قبل از آن ممکن نبود، فضای مجازی شامل زیرساخت‌های فیزیکی و ابزار ارتباط از راه دور، شبکه‌های کامپیوتری و ارتباط آن‌ها و اینترنت است.
تحقیقات نشان می‌دهد نوجوانانی که وقت زیادی را برای استفاده از رسانه‌های اجتماعی می‌گذارند، بیشتر احتمال دارد که در معرض خطر ابتلاء به اختلالات روانی همچون افسردگی و اضطراب قرار گیرند، والدین برای جلوگیری از آسیب‌ها به نوجوان و خانواده باید محدودیت‌هایی در زمینه استفاده نوجوان‌شان از اینترنت و فضای مجازی قائل شوند، اما خصوصیت روانی نوجوان در این سنین همچون استقلال‌طلبی، حساس بودن، تعارض و تأثیرپذیری زیاد از همسالان اعمال چنین مدیریتی را برای والدین سخت و دشوار می‌کند و مهم است که در همراهی با مشاوران متخصص این موضوع مهم را پیگیری تا به نتایج مؤثری دست پیدا کنند.
