دکتر شقایق هاشمی شکفته
تفاوت هنر درمانی با آموزش هنر یا فعالیت هنری صرف در آن است که هدف اصلی نه یادگیری تکنیک‌های هنری، بلکه رسیدن به آرامش روانی، افزایش خودآگاهی و کاهش تنش‌های عاطفی است. به همین دلیل، این حوزه بیشتر در مراکز درمانی، مدارس، بیمارستان‌ها و کلینیک‌های روانشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از واژه کلیدی «هنر درمانی» در این بخش به‌صورت طبیعی، به بهینه‌سازی متن برای موتورهای جستجو نیز کمک می‌کند.
هنر درمانی بر این باور استوار است که بسیاری از احساسات و تجربه‌های درونی انسان را نمی‌توان صرفاً با کلمات بیان کرد. گاهی فرد در اثر فشارهای روانی یا آسیب‌های گذشته توانایی صحبت‌کردن در مورد هیجانات خود را ندارد. در چنین شرایطی، ابزارهای هنری مانند رنگ، تصویر یا صدا به‌عنوان زبان جایگزین عمل می‌کنند. فرآیند خلق اثر هنری به فرد امکان می‌دهد احساسات پنهان را به شکلی غیرمستقیم بیان کند و از طریق آن به آرامش برسد. علاوه بر این، نظریه‌های روان‌پویشی، شناختی-رفتاری و دلبستگی هرکدام پایه‌های تئوریک برای توجیه اثرگذاری هنر درمانی فراهم کرده‌اند. برای مثال، در روان‌پویشی، نمادپردازی از طریق تصویر می‌تواند ناخودآگاه فرد را آشکار کند، و در رویکرد شناختی-رفتاری، استفاده از هنر به تقویت مهارت‌های تنظیم هیجان کمک می‌کند.
روش‌های هنر درمانی بسیار متنوع‌اند و بسته به شرایط فردی و اهداف درمانی انتخاب می‌شوند. نقاشی و طراحی از رایج‌ترین تکنیک‌ها هستند زیرا ابزارهای ساده و در دسترسی دارند. مجسمه‌سازی یا کار با خاک رس می‌تواند برای افرادی که نیاز به تخلیه هیجانی بیشتری دارند، مناسب باشد. موسیقی‌درمانی و حرکت‌درمانی (رقص درمانی) نیز برای گروه‌هایی مثل کودکان یا سالمندان کاربرد زیادی دارد، زیرا جنبه سرگرمی و مشارکت اجتماعی را هم تقویت می‌کند. جلسات هنر درمانی ممکن است فردی یا گروهی برگزار شوند. در جلسات فردی تمرکز بیشتر بر مشکلات شخصی و روابط درونی است، در حالی که در جلسات گروهی، تعامل اجتماعی، همکاری و تقویت مهارت‌های ارتباطی اهمیت دارد.
در دهه‌های اخیر پژوهش‌های متعددی نشان داده‌اند که هنر درمانی می‌تواند در کاهش اضطراب، افسردگی، علائم اختلال استرس پس از سانحه، و بهبود کیفیت زندگی بیماران مؤثر باشد. به‌ویژه در بیمارانی که با مشکلاتی مانند سرطان، بیماری‌های مزمن یا آلزایمر مواجه هستند، هنر درمانی به‌عنوان درمان تکمیلی به بهبود روحیه و افزایش امید کمک کرده است.
البته پژوهش‌ها هنوز به سطحی نرسیده‌اند که بتوانند اثرات هنر درمانی را برای همه اختلالات به‌طور قطعی تأیید کنند. بیشتر مطالعات نشان می‌دهند که ترکیب این روش با سایر درمان‌های روانشناختی یا دارویی بهترین نتایج را به همراه دارد. این موضوع اهمیت استفاده از هنر درمانی در کنار درمان‌های استاندارد را دوچندان می‌کند.
یک جلسه هنر درمانی معمولاً با گفت‌وگوی مقدماتی بین درمانگر و مراجع آغاز می‌شود تا هدف جلسه مشخص گردد. سپس مواد هنری متناسب با نیاز فرد انتخاب می‌شود. فرد در مدت زمان تعیین‌شده (معمولاً ۴۵ تا ۶۰ دقیقه) اثری هنری خلق می‌کند.
پس از پایان، اثر به‌عنوان نقطه شروع گفت‌وگو مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این بخش، تمرکز بیشتر بر معنای شخصی اثر برای مراجع است نه بر زیبایی یا ارزش هنری آن. درمانگر موظف است اصول اخلاقی مانند محرمانگی، احترام به تجربه مراجع و پرهیز از قضاوت هنری را رعایت کند. همچنین در مواردی که محتوای اثر یادآور آسیب‌های گذشته باشد، باید با حساسیت و دقت برخورد شود تا احتمال آسیب مجدد کاهش یابد.
مزایای هنر درمانی گسترده‌اند؛ از جمله افزایش خودبیان‌گری، بهبود اعتماد به نفس، کاهش تنهایی، ایجاد حس کنترل و معنا، و کمک به بازسازی روابط اجتماعی. کودکان، سالمندان، افراد با ناتوانی‌های جسمی یا ذهنی، و کسانی که دچار مشکلات زبانی هستند، از این روش بیشترین بهره را می‌برند. با این حال، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد.
نبود استاندارد یکسان برای آموزش درمانگران، هزینه‌های بالای جلسات، و دسترسی محدود در برخی مناطق از جمله چالش‌های این حوزه‌اند. همچنین، برخی افراد ممکن است تمایلی به کار هنری نداشته باشند یا احساس کنند توانایی کافی ندارند؛ در این موارد لازم است درمانگر با ایجاد محیطی امن و بدون قضاوت، نگرانی‌های فرد را کاهش دهد.
هنر درمانی رویکردی خلاقانه و نوآورانه برای ارتقاء سلامت روان است که بر اساس پژوهش‌های روزافزون، جایگاه مهمی در نظام‌های درمانی جهان پیدا کرده است. این روش به‌ویژه در مدارس، مراکز بهداشت روان، بیمارستان‌ها و کلینیک‌های توان‌بخشی کاربرد گسترده‌ای دارد. آینده هنر درمانی وابسته به گسترش پژوهش‌های علمی، تربیت درمانگران متخصص و توسعه سیاست‌های حمایتی برای دسترسی بیشتر افراد خواهد بود.
برای کسانی که به دنبال راه‌های غیرکلامی برای بیان احساسات، کاهش اضطراب یا بهبود کیفیت زندگی هستند، هنر درمانی می‌تواند گزینه‌ای ارزشمند باشد. در فضای آنلاین نیز استفاده از کلیدواژه‌هایی مانند «هنر درمانی»، «فواید هنر درمانی»، «روش‌های هنر درمانی» و «کاربرد هنر درمانی در کودکان و بزرگسالان» می‌تواند محتوای مرتبط را به مخاطبان بیشتری معرفی کند.
بنابر همین گزارش از میگنا یکی از آثار دکتر شقایق هاشمی شکفته با محمدرضا مقدسی بنیانگذار خانه تاب آوری ایران، کتاب ارزشمند «هنر برای تاب‌آوری» است (۱۳۹۹، نشر پروچستا). این کتاب در حدود ۶۲ صفحه به موضوع تاب‌آوری روانی می‌پردازد و بهره‌گیری از هنر را به‌عنوان راهکاری مؤثر برای تقویت توانایی مقابله با فشارها معرفی می‌نماید. متن کتاب ساده و کاربردی است و برای خوانندگانی که به دنبال بهبود مهارت تاب‌آوری شخصی هستند، منبع قابلتوجهی است محسوب می‌شود.
اثر مهم دیگری از ایشان «هنردرمانی و مراقبت در سرطان» (۱۴۰۰، نشر یانا) است که بیش از ۳۹۲ صفحه دارد. در این کتاب، هنر درمانی را به‌عنوان روشی مکمل برای کاهش اضطراب، تسکین درد و ترمیم روانی بیماران مبتلا به سرطان بررسی کرده‌اند. این اثر، ترکیبی از دانش روانشناسی، تجربیات بالینی و مصادیق عملی است که به درمانگران، مددکاران و حتی خودِ بیماران ابزارهایی کاربردی ارائه می‌دهد.
علاوه بر تألیف، دکتر هاشمی شکفته کتابی را نیز ترجمه کرده‌اند: «هنر درمانی انتزاعی» اثر سانتی شتی، منتشر شده در تیرماه ۱۴۰۲ توسط نشر یانا و در ۸۸ صفحه به چاپ رسیده است. این کتاب فرمول‌های درمانی هنری را از منظر هنر آبستره بررسی می‌کند و کاربرد آن را در تقویت تمرکز، خودآگاهی و سلامت روانی، فراتر از کلمات، معرفی می‌کند.
