کتر کیانوش هاشمیان، استاد روانشناسی بالینی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهند:
آقای دکتر! وقتی برای ما مشکلی به وجود می‌آید، معمولا چگونه با آن مقابله می‌کنیم؟ با چه مکانیسمی؟
معمولا انسان در هر موقعیتی که قرار می‌گیرد (چه آن موقعیت سازگارانه باشد، چه ناسازگارانه) یک حالت دفاعی از خود نشان می‌دهد. اگر موقعیت به وجود آمده در جهت ارضای خواسته‌ها باشد، فرد از مکانیسم‌های سازگارانه استفاده می‌کند که قابل یادگیری است.
و این مکانیسم‌های سازگارانه شامل چه مواردی است؟
اضطراب، استرس، محرومیت و تعارض مکانیسم‌های سازگارانه‌ای هستند که وقتی می‌خواهیم یکی از نیازهایمان ارضا شود، یکی از آنها را به کار می‌بریم.
وقتی نیازهایمان برآورده نمی‌شود، چطور؟ آن‌وقت از چه مکانیسم‌هایی استفاده می‌کنیم؟
در این حالت، روان ما برای رسیدن به آرامش و کاهش تنش از مکانیسم‌های دفاعی استفاده می‌کند. از نظر روانکاوی، مکانیسم‌های دفاعی قابل یادگیری هستند و می‌توانند سازنده یا مخرب باشند. مکانیسم‌های دفاعی سازنده شامل والایش، جبران و همانندسازی هستند.
ولی به نظر می‌رسد وقتی ما با بحرانی مواجه می‌شویم، بیشتر سراغ مکانیسم‌های دفاعی مخرب می‌رویم.
متاسفانه همین‌طور است! چون استفاده از مکانیسم‌های دفاعی مخرب، ساده‌تر است. مهم‌ترین مکانیسم دفاعی در اغلب موارد «واپس‌زنی» است. در این حالت، افراد سعی می‌کنند از یادآوری خاطرات تلخ اجتناب کنند و خاطرات ناپسند خود را به ناخودآگاه بفرستند؛ مانند فردی که در کودکی مورد تجاوز قرار گرفته و این حادثه را به ناخودآگاه خود می‌فرستد تا دیگر آن را به یاد نیاورد. قسمتی از رویاهای شبانه ما همان نیازهایی هستند که پاسخ داده نشده‌اند و ما آنها را به ضمیرناخودآگاه فرستاده‌ایم.
و برخی هم مشکل را انکار می‌کنند و صورت مساله را پاک می‌کنند!
دقیقا. «انکار» هم یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی شایع است. در این حالت، ما اصل موضوع را انکار می‌کنیم؛ مثلا هنگامی که یکی از عزیزان خود را از دست می‌دهیم، ممکن است به دلیل سنگینی فاجعه، مرگ او را انکار کنیم. حتما شما هم دیده‌اید برخی خانواده‌ها پس از مرگ فرزندشان اتاق او را به همان شکل قبل نگهداری می‌کنند. در این حالت، آنها از مکانیسم «انکار» استفاده کرده‌اند. یکی از نکات مثبت در فرهنگ ما این است که نزدیک‌ترین فرد وارد قبر می‌شود و می‌بیند که آن فرد، مرده است. یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی هم «دلیل‌تراشی» است. «گربه دستش به گوشت نمی‌رسد می‌گوید بو می‌دهد!» این مثال واضحی برای مکانیسم «دلیل‌تراشی» است. در این حالت فرد سعی می‌کند دست‌یابی و پاسخ‌گویی به نیاز را بی‌اهمیت جلوه دهد.
گاهی هم نرسیدن به آن خواسته را گردن دیگران می‌اندازیم.
این هم یک مکانیسم دفاعی است: «فرافکنی». در این حالت، اشتباهات و تقصیرات خود را به گردن دیگران می‌اندازیم؛ شبیه آن شعری که می‌گوید: «من نبودم، دستم بود؛ تقصیر آستینم بود!» یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی شایع هم «عکس‌العمل‌سا‌زی» است؛ به این معنا که در خفا یک کار و در انظار کار دیگری می‌کنیم؛ مثلا در خفا اهل بخشش نیستیم اما در انظار عمومی، عکس آن را انجام می‌دهیم.
مکانیسم‌های دفاعی سازنده به چه شکل عمل می‌کنند؟
مکانیسم‌های دفاعی سازنده به رشد شخصیت فرد کمک می‌کند؛ مثلا در مکانیسم «والایش»، فرد نیاز خود را به شکلی درمی‌آورد که مورد اقبال عمومی قرار گیرد؛ مانند فرد زورمند و پرخاشگری که وارد ورزش‌های رزمی می‌شود و انرژی‌اش را آنجا تخلیه می‌کند. «جبران» هم مکانیسم دفاعی سازنده دیگری استکه در آن، فرد به جبران توافقی ضعف‌های خود برمی‌آید؛ مثلا کودکی که در درسی ریاضی ضعیف است و دنبال تنیس می‌رود و قهرمان می‌شود، در اصل یک ضعف خود را با قوت دیگری پوشش می‌دهد.
دکتر کیانوش هاشمیانآقای دکتر! وقتی برای ما مشکلی به وجود می‌آید، معمولا چگونه با آن مقابله می‌کنیم؟ با چه مکانیسمی؟
معمولا انسان در هر موقعیتی که قرار می‌گیرد (چه آن موقعیت سازگارانه باشد، چه ناسازگارانه) یک حالت دفاعی از خود نشان می‌دهد. اگر موقعیت به وجود آمده در جهت ارضای خواسته‌ها باشد، فرد از مکانیسم‌های سازگارانه استفاده می‌کند که قابل یادگیری است.
و این مکانیسم‌های سازگارانه شامل چه مواردی است؟
اضطراب، استرس، محرومیت و تعارض مکانیسم‌های سازگارانه‌ای هستند که وقتی می‌خواهیم یکی از نیازهایمان ارضا شود، یکی از آنها را به کار می‌بریم.
وقتی نیازهایمان برآورده نمی‌شود، چطور؟ آن‌وقت از چه مکانیسم‌هایی استفاده می‌کنیم؟
در این حالت، روان ما برای رسیدن به آرامش و کاهش تنش از مکانیسم‌های دفاعی استفاده می‌کند. از نظر روانکاوی، مکانیسم‌های دفاعی قابل یادگیری هستند و می‌توانند سازنده یا مخرب باشند. مکانیسم‌های دفاعی سازنده شامل والایش، جبران و همانندسازی هستند.
ولی به نظر می‌رسد وقتی ما با بحرانی مواجه می‌شویم، بیشتر سراغ مکانیسم‌های دفاعی مخرب می‌رویم.
متاسفانه همین‌طور است! چون استفاده از مکانیسم‌های دفاعی مخرب، ساده‌تر است. مهم‌ترین مکانیسم دفاعی در اغلب موارد «واپس‌زنی» است. در این حالت، افراد سعی می‌کنند از یادآوری خاطرات تلخ اجتناب کنند و خاطرات ناپسند خود را به ناخودآگاه بفرستند؛ مانند فردی که در کودکی مورد تجاوز قرار گرفته و این حادثه را به ناخودآگاه خود می‌فرستد تا دیگر آن را به یاد نیاورد. قسمتی از رویاهای شبانه ما همان نیازهایی هستند که پاسخ داده نشده‌اند و ما آنها را به ضمیرناخودآگاه فرستاده‌ایم.
و برخی هم مشکل را انکار می‌کنند و صورت مساله را پاک می‌کنند!
دقیقا. «انکار» هم یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی شایع است. در این حالت، ما اصل موضوع را انکار می‌کنیم؛ مثلا هنگامی که یکی از عزیزان خود را از دست می‌دهیم، ممکن است به دلیل سنگینی فاجعه، مرگ او را انکار کنیم. حتما شما هم دیده‌اید برخی خانواده‌ها پس از مرگ فرزندشان اتاق او را به همان شکل قبل نگهداری می‌کنند. در این حالت، آنها از مکانیسم «انکار» استفاده کرده‌اند. یکی از نکات مثبت در فرهنگ ما این است که نزدیک‌ترین فرد وارد قبر می‌شود و می‌بیند که آن فرد، مرده است. یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی هم «دلیل‌تراشی» است. «گربه دستش به گوشت نمی‌رسد می‌گوید بو می‌دهد!» این مثال واضحی برای مکانیسم «دلیل‌تراشی» است. در این حالت فرد سعی می‌کند دست‌یابی و پاسخ‌گویی به نیاز را بی‌اهمیت جلوه دهد.
گاهی هم نرسیدن به آن خواسته را گردن دیگران می‌اندازیم.
این هم یک مکانیسم دفاعی است: «فرافکنی». در این حالت، اشتباهات و تقصیرات خود را به گردن دیگران می‌اندازیم؛ شبیه آن شعری که می‌گوید: «من نبودم، دستم بود؛ تقصیر آستینم بود!» یکی دیگر از مکانیسم‌های دفاعی شایع هم «عکس‌العمل‌سا‌زی» است؛ به این معنا که در خفا یک کار و در انظار کار دیگری می‌کنیم؛ مثلا در خفا اهل بخشش نیستیم اما در انظار عمومی، عکس آن را انجام می‌دهیم.
مکانیسم‌های دفاعی سازنده به چه شکل عمل می‌کنند؟
مکانیسم‌های دفاعی سازنده به رشد شخصیت فرد کمک می‌کند؛ مثلا در مکانیسم «والایش»، فرد نیاز خود را به شکلی درمی‌آورد که مورد اقبال عمومی قرار گیرد؛ مانند فرد زورمند و پرخاشگری که وارد ورزش‌های رزمی می‌شود و انرژی‌اش را آنجا تخلیه می‌کند. «جبران» هم مکانیسم دفاعی سازنده دیگری استکه در آن، فرد به جبران توافقی ضعف‌های خود برمی‌آید؛ مثلا کودکی که در درسی ریاضی ضعیف است و دنبال تنیس می‌رود و قهرمان می‌شود، در اصل یک ضعف خود را با قوت دیگری پوشش می‌دهد.
دانشیار روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن
مرجع : میگنا به نقل از روزنامه سلامت
