مقدمه
انسان موجودی هدفمند و جویای نشاط (شادکامی)، خوشبختی و سعادت می باشد. شاید به جرأت بتوان گفت همه تلاش هر انسان در جهت یافتن شادی، نشاط و خوشبختی در آینده است. در واقع می توان گفت احساس نشاط یکی از مهمترین پشتوانه های ما برای مقابله با مشکلات است[11]. خداوند سبحان در قرآن نگاه جامع و همه جانبه ای به مسأله نشاط دارد، می فرماید "بگو: به فضل خدا و رحمت او شادمان شوند، زیرا این دو از هر چه می اندوزند بهتر است"(سوره10: 58).
گرچه این مفهوم برای جوامع و اقوام مختلف تازگی ندارد و از دیر باز مورد نظر فیلسوفان و اندیشمندان بوده است لیکن مطالعۀ علمی آن توسط روانشناسان آغاز شده است[3].کنکاش در محتوای متون روانشناسی علمی نیز نشان می دهد که در گذشته روانشناسی بیشتر بر هیجانات منفی مثل اضطراب و افسردگی تمرکز می کرد تا بر هیجانات مثبت از قبیل شادکامی و رضایت از زندگی. لکن در چند دهه ی اخیر، علاقه ی بسیاری از محققین و نویسندگان به سوی لذت، شادمانی و رضایت از زندگی معطوف گردیده است[10و 9].
تعریف نشاط (شادی و شادکامی)
لغت شاد در فرهنگ عمید به معنای خشنود، خوشحال، خوشوقت، بی غم، خوش و خرم است و در زبان انگلیسی واژه happy یک صفت به معنای خوشبخت، خوش شانس، خوش یمن، خوشایند، رضایت، خشنودی، خوش و با صفا تعبیر می شود[4]. جامع ترین تعریف نشاط، تعریف ون هوون است که بر اساس آن "شادکامی درجه و میزانی است که با آن یک فرد کیفیت کلی زندگیش را به عنوان یک زندگی کاملاً مطلوب مورد قضاوت قرار می دهد"[1].به تعبیر دقیق تر آدم با نشاط و شاد کسی است که اولاً تقریباً از تمام فعالیت های خود لذت می برد، ثانیاً در اکثر اوقات راضی و خرسند به نظر می رسد و ثالثاً از فرآیند زندگی خویش راضی است[8].
فواید نشاط و شادکامی
نشاط می تواند سلامت جسمانی و روانی را بهبود بخشد. افراد با نشاط بیشتر احساس امنیت می کنند، آسان تر تصمیم می گیرند، روحیه مشارکتی بیشتر دارند و از کسانی که با آنها زندگی می کنند راضی ترند[6]. نشاط موجب نگرش مثبت به زندگی، خودپنداری مثبت، برخورداری از سلامت روان و تعادل عاطفی، امیدواری به آینده، نگرش مطلوب و رضایت آمیز به خود و دیگران، روابط اجتماعی متعادل، دوری از کینه و نفرت، انتخاب آگاهانه اهداف زندگی، تلاش برای تحقق اهداف، دوری از اتلاف وقت و کاهلی، افزایش موفقیت های زندگی، برخورداری از شاخص های بالای زندگی، عملکرد بهتر سیستم ایمنی در مقابل استرس ها، خواب بهتر، تمایل بیشتر در کمک به دیگران، عملکرد بهتر شغلی – تحصیلی و تصمیم گیری بهتر می گردد[5].
شادی و نشاط در دانش آموزان نیز سبب می شود آنها با رغبت بیشتری در مدرسه حضور یابند و نه تنها در راه تحصیل علم و دانش اندوزی تلاش کنند، بلکه ارزش های مورد توجه مدرسه را بهتر پاس دارند[7و2].
بطور کلی شادکامی نقش مهمی را در کیفیت کلی زندگی شخص ایفا می کند. اثرات مثبت نشاط، بر کیفیت زندگی فرد در دورۀ نوجوانی به پایان نمی رسد. در بزرگسالی میزان شادکامی با انرژی، اشتغال، موفقیت ازدواج، مهارت های فرزند پروری، سلامت جسمانی و فراخنای زندگی رابطۀ مثبت و با شکست در ازدواج ارتباط منفی دارد[13]. همچنین طبق نظر سلیگمن نشاط انسان ها در بزرگسالی از نشاط در دورۀ کودکی ریشه دارد و کودکان با نشاط، بزرگسالانی با نشاط هستند[12].
ابزار سنجش نشاط و شادکامی
برای اندازه گیری نشاط و شادکامی شیوه های گوناگونی به کار برده شده است. از جمله مقیاس تعادل عاطفی برادبرن، شاخص عاطفه عمومی کمپل، پرسش نامه سلامت ذهنی و پرسش نامه بررسی خلق آندروود و فرومیتینگ[7] اما مقیاس شادکامی آکسفورد (OHI)یکی از ابزارهای خود سنجی معروفی است که در اکثر پژوهش ها مورد استفاده قرار گرفته است. این مقیاس دارای 29 ماده است و هر ماده این مقیاس با 4 گزینه که بیانگر سطوح متفاوت شادکامی اند، مشخص شده است[3].
عوامل موثر در نشاط
عوامل مهمی مانند صفات شخصیتی، مؤلفه های شناختی، گرایشهای اعتقادی و محیطی (تربیتی، جمعیتی )زمینه ساز نشاط به شمار می روند.پژوهش های بسیاری همبستگی ویژگیهای وراثتی، صفات شخصیتی، شناختی و مذهبی با نشاط را گزارش کرده اند و عواملی را در این ارتباط شناسایی کرده اند.از جمله:1)انجام ورزش هایی از قبیل ورزش های هوازی 2) مذهب بویژه مذهب درونی 3) خوش بینی 4) سپاسگزار بودن،5) تجارب موسیقیایی و فعالیت های هنری6)سلامت جسمی و روانی7) برونگرایی8) ارتباط با افراد شادکام9) وجود امید نسبت به خود، زندگی و آینده [11و 10].
درمان افراد فاقد نشاط و شادی
برای افزایش نشاط و شادی دانش آموزان روش های مختلفی ارائه شده است از جملۀ این روش ها می توان برنامۀ شادی فوردایس، آموزش مهارت های اجتماعی لوین سون و گوت لیب، شناخت درمانی بک، آموزش ارتباطات بین فردی باس و روش های القای خلق را نام برد[6].
در ادامه دو روش معروف که کارایی آن در تحقیقات زیادی به اثبات رسیده به طور مختصر معرفی می گردد مشاوران برای آگاهی از محتوا، اصول، مراحل و تکنیک های این دو روش می توانند به منابع مرتبط مراجعه نمایند:
1)برنامه شادی فوردایس: این برنامه شامل دو روش است:روش های آموزشی و روش های مشاوره ای. در روش آموزشی تلاش بر این است که با آموزش شادی، میزان شادی افراد افزایش یابد و در روش های مشاوره ای تلاش بر این است که ضمن مشاورۀ تخصصی با افراد و کشف افکار و مشکلات آنها از طریق شناخت درمانی یا رفتار درمانی، میزان شادی افراد افزایش داده شود[6].
2)برنامۀ آموزش مهارت های اجتماعی لوین سون و گوت لیب: مجموعه ای است بزرگ از تکنیک های شناختی و رفتاری مثل آموزش مهارت خود ابرازی، پر کردن اوقات فراعت، مسئولیت پذیری و نوع دوستی، مهارت هات های مربوط به پرورش حس همکاری، مهارت های ارتباطی، خودگردانی وجرات ورزی برای افزایش شادی درافراد افسرده و خانواده ها[6].
راهکارهای اجرایی
برای افزایش نشاط عمومی دانش آموزان، مشاوران می توانند با همکاری سایر عوامل اجرایی مدرسه راهکارهای زیر را به اجرا بگذارند:
1)محیط فیزیکی و کالبدی مدرسه را تا جای ممکن با رنگ آمیزی، تناسب نور، فضای سبز، تصاویر زیبا، تابلوها و پیام های شادی آفرین و... با نشاط و شاداب نمایید.
2) به کارکنان اداری و آموزشی توصیه نمایید در محیط مدرسه و در برخورد با دانش آموزان نشاط و شادابی خود را حفظ نمایند.
3) استفاده از روش های فعال یادگیری تاثبر فراوانی در روحیۀ نشاط و شادابی دانش آموزان و معلمان ایفا می کند، مشوق و مروج این روش ها در مدرسه باشید.
4) برای افزایش سطح نشاط و شادی دانش آموزان، آنها را به تحرک و ورزش کردن تشویق نمایید.
5) خواب خوب و کافی و استراحت در زمان خستگی را به دانش آموزان سفارش کنید.
6)خندیدن کافی و شوخی کردن را در برنامۀ دانش آموزان بگنجانید.
7) به دانش آموزان اهمیت و تکنیک های خوش بینی و مثبت اندیشی را آموزش دهید.
8)به دانش آموزان بگویید: با سه E زندگی کنید:
Energy (انرژی)
Enthusiasm (شوق)
Empathy (همدلی با دیگران).
و همینطور با سه F یعنی:
Faith (ایمان)
Family (خانواده)
Friends (دوستان).
9) در سطح مدرسه و در قالب قوانین جاری، جشن ها و مراسم های فراوانی برگزار کنید و دانش آموزان را به مشارکت در آنها تشویق نمایید.
10) به دانش آموزان، ارتباط با دیگران و مشارکت در فعالیت های گروهی و دوستانه را سفارش کنید.
10) دانش آموزان را به فعالیت های مذهبی و اعتقادی تشویق و ترغیب نمایید.
منابع
1) آزموده، پیمان و همکاران(1386) رابطۀ بین جهت گیری مذهبی با سر سختی و شادکامی در دانشجویان، فصلنامۀ روانشناسی سال 11، شمارۀ 1،صص:74-60.
2)جعفری، ابراهیم و همکاران(1387) بررسی عوامل موثر در شادابی مدارس، فصلنامه اندیشه های نوین تربیتی، دورۀ 4 شمارۀ 1و 2صص:44-31.
3) حقیقی، جمال و همکاران(1385) رابطۀ پنج عامل شخصیتی با احساس شادکامی در دانشجویان دورۀ کارشناسی دانشگاه شهید چمران، مجلۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره سوم، شماره3صص:188-163
4) ربانی، رسول و همکاران(1388)فرهنگ و شادی: رویکردی نظری و تجربی در زندگی روزمرۀ سرپرستان خانوار در شهر اصفهان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، صص:78-41
5) شریفی، خدیجه و همکاران(1389)وضعیت نشاط و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کاشان طی سال تحصیلی 86-1385، فصلنامه فیض، دوره چهارم شماره1 صص:69-62.
6) عابدی، احمد و میرزایی پریوش(1385)مقایسۀ اثربخشی روش شناختی – رفتاری فوردایس و روش آموزش مهارت عای اجتماعی در افزایش میزان شادی دانش آموزان دبیرستان های اصفهان، اندیشه های نوین تربیتی، دوره 2، شماره3و4 ،صص:71-59
7) عابدی، محمدرضا و همکاران(87)هنجاریابی پرسش نامه شادکامی آکسفورد در دانشجوبان دانشگاههای اصفهان فصلنامه فیض، دوره دوم شماره1 صص:67-52.
8) فرهادی، علی و همکاران(1384)میزان نشاط و ارتباط آن با اعتماد به نفس در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی لرستان،فصلنامه اصول بهداشت روانی، سال هفتم،شماره25 و 26صص:62-57
9) کرمی نوری، رضا و همکاران(1381) مطالعۀ عوامل موثر بر احساس شادی و بهزیستی در دانشجویان دانشگاه تهران، مجلۀ روانشناسی و علوم تربیتی، سال سی و دو شماره 1، صص:41-3
10) کشاورز، امیر و وفاییان، محبوبه(1386) بررسی عوامل تاثیر گذار بر میزان شادکامی، فصلنامه روانشناسی کاربردی، دورۀ دوم، شمارۀ 5صص:61
11) هزار جریبی، جعفر و آستین فشان، پروانه(1388) بررسی عوامل موثر بر نشاط اجتماعی(با تاکید بر استان تهران)، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی، سال بیستم، شماره 33صص:146-119
12) ORourke, john & Cooper,Martin(2010) Lucky to be happy: A study of happiness in Australian primary students, Australian Journal of Educational & Developmental Psychology. Vol 10, pp. 94-107
13) Weaver,Robert D& Habibov, Nazim N(2010) Are Canadian adolescents happy? A gender- based analysis of a nationality representative survey, US-china education Review,vol:7,no:4,pp:37-52.
انسان موجودی هدفمند و جویای نشاط (شادکامی)، خوشبختی و سعادت می باشد. شاید به جرأت بتوان گفت همه تلاش هر انسان در جهت یافتن شادی، نشاط و خوشبختی در آینده است. در واقع می توان گفت احساس نشاط یکی از مهمترین پشتوانه های ما برای مقابله با مشکلات است[11]. خداوند سبحان در قرآن نگاه جامع و همه جانبه ای به مسأله نشاط دارد، می فرماید "بگو: به فضل خدا و رحمت او شادمان شوند، زیرا این دو از هر چه می اندوزند بهتر است"(سوره10: 58).
گرچه این مفهوم برای جوامع و اقوام مختلف تازگی ندارد و از دیر باز مورد نظر فیلسوفان و اندیشمندان بوده است لیکن مطالعۀ علمی آن توسط روانشناسان آغاز شده است[3].کنکاش در محتوای متون روانشناسی علمی نیز نشان می دهد که در گذشته روانشناسی بیشتر بر هیجانات منفی مثل اضطراب و افسردگی تمرکز می کرد تا بر هیجانات مثبت از قبیل شادکامی و رضایت از زندگی. لکن در چند دهه ی اخیر، علاقه ی بسیاری از محققین و نویسندگان به سوی لذت، شادمانی و رضایت از زندگی معطوف گردیده است[10و 9].
تعریف نشاط (شادی و شادکامی)
لغت شاد در فرهنگ عمید به معنای خشنود، خوشحال، خوشوقت، بی غم، خوش و خرم است و در زبان انگلیسی واژه happy یک صفت به معنای خوشبخت، خوش شانس، خوش یمن، خوشایند، رضایت، خشنودی، خوش و با صفا تعبیر می شود[4]. جامع ترین تعریف نشاط، تعریف ون هوون است که بر اساس آن "شادکامی درجه و میزانی است که با آن یک فرد کیفیت کلی زندگیش را به عنوان یک زندگی کاملاً مطلوب مورد قضاوت قرار می دهد"[1].به تعبیر دقیق تر آدم با نشاط و شاد کسی است که اولاً تقریباً از تمام فعالیت های خود لذت می برد، ثانیاً در اکثر اوقات راضی و خرسند به نظر می رسد و ثالثاً از فرآیند زندگی خویش راضی است[8].
فواید نشاط و شادکامی
نشاط می تواند سلامت جسمانی و روانی را بهبود بخشد. افراد با نشاط بیشتر احساس امنیت می کنند، آسان تر تصمیم می گیرند، روحیه مشارکتی بیشتر دارند و از کسانی که با آنها زندگی می کنند راضی ترند[6]. نشاط موجب نگرش مثبت به زندگی، خودپنداری مثبت، برخورداری از سلامت روان و تعادل عاطفی، امیدواری به آینده، نگرش مطلوب و رضایت آمیز به خود و دیگران، روابط اجتماعی متعادل، دوری از کینه و نفرت، انتخاب آگاهانه اهداف زندگی، تلاش برای تحقق اهداف، دوری از اتلاف وقت و کاهلی، افزایش موفقیت های زندگی، برخورداری از شاخص های بالای زندگی، عملکرد بهتر سیستم ایمنی در مقابل استرس ها، خواب بهتر، تمایل بیشتر در کمک به دیگران، عملکرد بهتر شغلی – تحصیلی و تصمیم گیری بهتر می گردد[5].
شادی و نشاط در دانش آموزان نیز سبب می شود آنها با رغبت بیشتری در مدرسه حضور یابند و نه تنها در راه تحصیل علم و دانش اندوزی تلاش کنند، بلکه ارزش های مورد توجه مدرسه را بهتر پاس دارند[7و2].
بطور کلی شادکامی نقش مهمی را در کیفیت کلی زندگی شخص ایفا می کند. اثرات مثبت نشاط، بر کیفیت زندگی فرد در دورۀ نوجوانی به پایان نمی رسد. در بزرگسالی میزان شادکامی با انرژی، اشتغال، موفقیت ازدواج، مهارت های فرزند پروری، سلامت جسمانی و فراخنای زندگی رابطۀ مثبت و با شکست در ازدواج ارتباط منفی دارد[13]. همچنین طبق نظر سلیگمن نشاط انسان ها در بزرگسالی از نشاط در دورۀ کودکی ریشه دارد و کودکان با نشاط، بزرگسالانی با نشاط هستند[12].
ابزار سنجش نشاط و شادکامی
برای اندازه گیری نشاط و شادکامی شیوه های گوناگونی به کار برده شده است. از جمله مقیاس تعادل عاطفی برادبرن، شاخص عاطفه عمومی کمپل، پرسش نامه سلامت ذهنی و پرسش نامه بررسی خلق آندروود و فرومیتینگ[7] اما مقیاس شادکامی آکسفورد (OHI)یکی از ابزارهای خود سنجی معروفی است که در اکثر پژوهش ها مورد استفاده قرار گرفته است. این مقیاس دارای 29 ماده است و هر ماده این مقیاس با 4 گزینه که بیانگر سطوح متفاوت شادکامی اند، مشخص شده است[3].
عوامل موثر در نشاط
عوامل مهمی مانند صفات شخصیتی، مؤلفه های شناختی، گرایشهای اعتقادی و محیطی (تربیتی، جمعیتی )زمینه ساز نشاط به شمار می روند.پژوهش های بسیاری همبستگی ویژگیهای وراثتی، صفات شخصیتی، شناختی و مذهبی با نشاط را گزارش کرده اند و عواملی را در این ارتباط شناسایی کرده اند.از جمله:1)انجام ورزش هایی از قبیل ورزش های هوازی 2) مذهب بویژه مذهب درونی 3) خوش بینی 4) سپاسگزار بودن،5) تجارب موسیقیایی و فعالیت های هنری6)سلامت جسمی و روانی7) برونگرایی8) ارتباط با افراد شادکام9) وجود امید نسبت به خود، زندگی و آینده [11و 10].
درمان افراد فاقد نشاط و شادی
برای افزایش نشاط و شادی دانش آموزان روش های مختلفی ارائه شده است از جملۀ این روش ها می توان برنامۀ شادی فوردایس، آموزش مهارت های اجتماعی لوین سون و گوت لیب، شناخت درمانی بک، آموزش ارتباطات بین فردی باس و روش های القای خلق را نام برد[6].
در ادامه دو روش معروف که کارایی آن در تحقیقات زیادی به اثبات رسیده به طور مختصر معرفی می گردد مشاوران برای آگاهی از محتوا، اصول، مراحل و تکنیک های این دو روش می توانند به منابع مرتبط مراجعه نمایند:
1)برنامه شادی فوردایس: این برنامه شامل دو روش است:روش های آموزشی و روش های مشاوره ای. در روش آموزشی تلاش بر این است که با آموزش شادی، میزان شادی افراد افزایش یابد و در روش های مشاوره ای تلاش بر این است که ضمن مشاورۀ تخصصی با افراد و کشف افکار و مشکلات آنها از طریق شناخت درمانی یا رفتار درمانی، میزان شادی افراد افزایش داده شود[6].
2)برنامۀ آموزش مهارت های اجتماعی لوین سون و گوت لیب: مجموعه ای است بزرگ از تکنیک های شناختی و رفتاری مثل آموزش مهارت خود ابرازی، پر کردن اوقات فراعت، مسئولیت پذیری و نوع دوستی، مهارت هات های مربوط به پرورش حس همکاری، مهارت های ارتباطی، خودگردانی وجرات ورزی برای افزایش شادی درافراد افسرده و خانواده ها[6].
راهکارهای اجرایی
برای افزایش نشاط عمومی دانش آموزان، مشاوران می توانند با همکاری سایر عوامل اجرایی مدرسه راهکارهای زیر را به اجرا بگذارند:
1)محیط فیزیکی و کالبدی مدرسه را تا جای ممکن با رنگ آمیزی، تناسب نور، فضای سبز، تصاویر زیبا، تابلوها و پیام های شادی آفرین و... با نشاط و شاداب نمایید.
2) به کارکنان اداری و آموزشی توصیه نمایید در محیط مدرسه و در برخورد با دانش آموزان نشاط و شادابی خود را حفظ نمایند.
3) استفاده از روش های فعال یادگیری تاثبر فراوانی در روحیۀ نشاط و شادابی دانش آموزان و معلمان ایفا می کند، مشوق و مروج این روش ها در مدرسه باشید.
4) برای افزایش سطح نشاط و شادی دانش آموزان، آنها را به تحرک و ورزش کردن تشویق نمایید.
5) خواب خوب و کافی و استراحت در زمان خستگی را به دانش آموزان سفارش کنید.
6)خندیدن کافی و شوخی کردن را در برنامۀ دانش آموزان بگنجانید.
7) به دانش آموزان اهمیت و تکنیک های خوش بینی و مثبت اندیشی را آموزش دهید.
8)به دانش آموزان بگویید: با سه E زندگی کنید:
Energy (انرژی)
Enthusiasm (شوق)
Empathy (همدلی با دیگران).
و همینطور با سه F یعنی:
Faith (ایمان)
Family (خانواده)
Friends (دوستان).
9) در سطح مدرسه و در قالب قوانین جاری، جشن ها و مراسم های فراوانی برگزار کنید و دانش آموزان را به مشارکت در آنها تشویق نمایید.
10) به دانش آموزان، ارتباط با دیگران و مشارکت در فعالیت های گروهی و دوستانه را سفارش کنید.
10) دانش آموزان را به فعالیت های مذهبی و اعتقادی تشویق و ترغیب نمایید.
منابع
1) آزموده، پیمان و همکاران(1386) رابطۀ بین جهت گیری مذهبی با سر سختی و شادکامی در دانشجویان، فصلنامۀ روانشناسی سال 11، شمارۀ 1،صص:74-60.
2)جعفری، ابراهیم و همکاران(1387) بررسی عوامل موثر در شادابی مدارس، فصلنامه اندیشه های نوین تربیتی، دورۀ 4 شمارۀ 1و 2صص:44-31.
3) حقیقی، جمال و همکاران(1385) رابطۀ پنج عامل شخصیتی با احساس شادکامی در دانشجویان دورۀ کارشناسی دانشگاه شهید چمران، مجلۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره سوم، شماره3صص:188-163
4) ربانی، رسول و همکاران(1388)فرهنگ و شادی: رویکردی نظری و تجربی در زندگی روزمرۀ سرپرستان خانوار در شهر اصفهان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، صص:78-41
5) شریفی، خدیجه و همکاران(1389)وضعیت نشاط و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کاشان طی سال تحصیلی 86-1385، فصلنامه فیض، دوره چهارم شماره1 صص:69-62.
6) عابدی، احمد و میرزایی پریوش(1385)مقایسۀ اثربخشی روش شناختی – رفتاری فوردایس و روش آموزش مهارت عای اجتماعی در افزایش میزان شادی دانش آموزان دبیرستان های اصفهان، اندیشه های نوین تربیتی، دوره 2، شماره3و4 ،صص:71-59
7) عابدی، محمدرضا و همکاران(87)هنجاریابی پرسش نامه شادکامی آکسفورد در دانشجوبان دانشگاههای اصفهان فصلنامه فیض، دوره دوم شماره1 صص:67-52.
8) فرهادی، علی و همکاران(1384)میزان نشاط و ارتباط آن با اعتماد به نفس در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی لرستان،فصلنامه اصول بهداشت روانی، سال هفتم،شماره25 و 26صص:62-57
9) کرمی نوری، رضا و همکاران(1381) مطالعۀ عوامل موثر بر احساس شادی و بهزیستی در دانشجویان دانشگاه تهران، مجلۀ روانشناسی و علوم تربیتی، سال سی و دو شماره 1، صص:41-3
10) کشاورز، امیر و وفاییان، محبوبه(1386) بررسی عوامل تاثیر گذار بر میزان شادکامی، فصلنامه روانشناسی کاربردی، دورۀ دوم، شمارۀ 5صص:61
11) هزار جریبی، جعفر و آستین فشان، پروانه(1388) بررسی عوامل موثر بر نشاط اجتماعی(با تاکید بر استان تهران)، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی، سال بیستم، شماره 33صص:146-119
12) ORourke, john & Cooper,Martin(2010) Lucky to be happy: A study of happiness in Australian primary students, Australian Journal of Educational & Developmental Psychology. Vol 10, pp. 94-107
13) Weaver,Robert D& Habibov, Nazim N(2010) Are Canadian adolescents happy? A gender- based analysis of a nationality representative survey, US-china education Review,vol:7,no:4,pp:37-52.
