تابه‌حال پژوهشی که به‌صورت مستقل به بررسی نقش گذشت و ایثار در تحکیم بنیان خانواده از دیدگاه اسلامی بپردازد صورت نگرفته است بلکه در تمامی پژوهش ها اشاره هایی گذرا به این قضیه شده است. تحقیق حاضر درصدد آن است تا به‌صورت مستقل به بررسی این مسأله بپردازد
نگاه مقدس اسلام به بنیان خانواده و اهتمام ویژه به تحکیم بنیان آن ناشی از اهمیتی است که خانواده در تربیت و تعالی فرد و به‌تبع آن جامعه دارد. رسیدن به خانوادهای متعالی و مستحکم جز با آراستگی به فضایل اخلاقی و مشارکت تمام اعضای خانواده امکان‌پذیر نیست. در پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی، آراستگی اعضای خانواده به گذشت و ایثار و نقش آن در تحکیم بنیان خانواده اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. در این باب از آیات قرآن کریم، تفاسیر، احادیث و روایات ائمه به‌عنوان منابع اصیل اسلامی استفاده شد. یافته های پژوهش بیانگر این است که گذشت و آراستگی اعضای خانواده به آن برای تحکیم بنیان خانواده از جایگاه ویژه ای برخوردار است و افراد خانواده باید از گذشت به‌عنوان ابزاری برای تعالی شخصی، آگاه‌سازی و اصلاح فردی و خانوادگی بهره‌جویند.
به عبارت دیگر این پژوهش به بررسی نقش گذشت در خانواده بر اساس سه نقش محوری زن به‌عنوان مادر و همسر، مرد به‌عنوان پدر و همسر و همچنین فرزند به‌عنوان برادر یا خواهر و فرزند در خانواده میپردازد. تا مشخص شود که اندیشه و ایدئولوژی اسلامی جهت تحکیم کانون خانواده، برای هر یک از افراد خانواده چه دیدگاهی بر اساس گذشت و ایثار دارد؟
۱- مقدمه
با توجه به نگاه مقدس اسلام به کانون خانواده و اهمیت و جایگاه والای خانواده در رشد و پرورش فرد و به‌تبع آن جامعه، ایدئولوژی اسلامی اهمیت فراوانی به تحکیم بنیان خانواده داده است زیرا تحکیم این نهاد از دیدگاه اسلامی موجب تعالی فرد و جامعه می شود که می تواند انسانها را به کمال و تعالی برساند. برای موفقیت خانواده، همانند دیگر امور زندگی باید مهارتهایی را کسب کرد. لذا دین مبین راهها و روش های متنوع و فراوانی برای تحکیم این بنیان ارائه داده است که گذشت بین اعضای خانواده از مهم‌ترین مصادیق این راهکارها است.
گذشت یا ایثار به معنای «برگزیدن، دیگران را بر خویش مقدّم داشتن و مانند آن است» (دهخدا، ۱۳۷۳: ذیل واژه) و در اصطلاح نیز به معنای مقدم شمردن دیگری بر خود در هرگونه منافع و دوری از ضرر رساندن به دیگران است که بیانگر اوج مودت و محبت انسانها و تعالی اخلاقی آنان است. گذشت در برخی از آیات قرآن کریم ازجمله آیه شریفه «وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَهٌ» (حشر/۹) یا آیه «قَالُواْ تَاللّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّهُ عَلَیْنَا وَإِن کُنَّا لَخَاطِئِینَ» (یوسف/۹۱) با لفظ ایثار به کار رفته است که در آنجا نیز به معنای ترجیح دادن و مقدم دانستن به کار رفته است. (ابن منظور، ج۴: ۷)
گذشت به‌عنوان یکی از راهکارهای کنترل و مدیریت خشم و موجب بازیابی کنترل بر زندگی است. درواقع گذشت و ایثار در روابط موجب می شود تا کنترل افراد به دست خشم نیفتد. به‌عبارت‌دیگر بخشش به معنای ضعف نیست بلکه نشان کاملی از قدرت است زیرا «هنگام گذشت و بخشش، با اعتمادبه‌نفس از خطای افراد چشم‌پوشی می کنیم، بنابراین قدرت خودکارآمدی و حس کنترل ما در موقعیت های ناخوشایند افزایش می‌یابد». (عزیزی، ۱۳۸۶: ۱۴)
نظر به اینکه دین اسلام بر مودت و مهربانی تأکید فراوان دارد می توان گفت گذشت تأثیر عمیقی در تعالی روابط بین افراد دارد، چنان‌که آیات قرانی نیز تائید کننده این مفهوم است زیرا خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَلَا السَّیِّئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» (الفصلت/۳۴) «هرگز نیکی و بدی یکسان نیست. بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است» (الفصّلت/۳۴). لذا اگر در دشمنی‌ها، گذشت و بزرگواری چنین تأثیری می‌گذارد، بدیهی است در خانواده که به‌طور طبیعی روابط دوستانه وجود دارد، عمیقاً کارساز خواهد بود. (حسن‌زاده، ۱۳۹۲: ۶۱)
با توجه به اینکه افراد در خانواده نقش های متفاوتی بر عهده دارند در این میان مرد همسر و پدر خانواده است و حق همسری و پدری دارد؛ پس باید حقوق او در جایگاهش رعایت شود و زن نیز همسر و مادر خانواده است و باید حقوق او نیز در هر دو جایگاه محفوظ باشد و انتظارات افراد از یکدیگر برحسب نقش‌ها تعدیل شود.
پیشینه تحقیق
در زمینه تحکیم بنیان خانواده از دیدگاه اسلامی و سایر مکاتب الهی پژوهشهای فراوانی صورت گرفته است که ذیلاً به چند مورد اشاره می شود. صالحزاده (۱۳۹۲ش) در مقاله ای تحت عنوان «عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی»، مجموعه عواملی که فرهنگ اسلامی بر آن، جهت تحکیم بنیان خانواده تأکید دارد، بررسی کرده است. با این‌حال وی از گذشت تنها به‌عنوان یکی از راهکارها یاد کرده است و به دیدگاه کلی اسلام در بسط و گسترش این موضوع نپرداخته است. محدثی (۱۳۸۰ش) نیز در کتاب «آشنایی با اصول و عوامل تحکیم خانواده» مجموعه اصول و عواملی که باعث تحکیم بنیان خانواده می شود را از دیدگاه اسلامی با رجوع به آیات و احادیث ائمه مورد بررسی قرار داده است.
روحی (۱۳۹۰ش) در مقاله ی «تحکیم خانواده و راه‌های تقویت آن» به بررسی عوامل ثبات و دوام خانواده یا سستی پایه‌های آن، راهکارهای تقویت و تحکیم بنیان خانواده بر اساس آموزه‌های قرآن کریم و سیره بزرگان دین پرداخته است. محدثی و یوسفی اصل (۱۳۸۹ش) نیز در مقاله راهکارهای تحکیم بنیان خانواده؛ ضمن بررسی جایگاه مهم خانواده و راهکارهای تحکیم آن بدین نتیجه رسیدند که آگاهی از دستورات تربیتی اسلام و پایبندی به اخلاق حسنه در محیط خانواده مهم‌ترین قدم در راه رسیدن به تحکیم بنیان خانواده است.
ایمانی فر، فاطمی و امینی (۱۳۹۱ش) نیز در مقاله منتشرشده تحت عنوان «بخشش از دیدگاه روانشناسی و قرآن کریم» به بررسی دو دیدگاه اسلامی و روانشناسی درباره گذشت و بخشش پرداخته اند. بااینکه این مقاله به‌صورت زیربنایی در مورد بخشش پژوهش کرده ولی اشاره چندانی به نقش گذشت در تحکیم بنیان خانواده نداشته است بلکه دیدگاه کلی در مورد نقش گذشت و بخشش در زندگی انسانها و تعاملات اجتماعی و فردی سیاسی آنان را بررسی کرده است.
احمد بهشتی نیز در مقاله منتشرشده در فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان تحت عنوان «خانواده در قرآن»، به دیدگاه قرآن در مورد خانواده و ارزش و اهمیتی که برای آن قائل است اشاره کرده است و در ذیل مباحث تحکیم کانون خانواده از عفو و گذشت نیز به‌عنوان یکی از راهکارها یاد کرده است.
ایزدی (۱۳۹۲ش) نیز در مقاله «اصول و مبانی تحکیم خانواده در آینه آیات روایات»، به بررسی دیدگاه اسلامی بر اساس آیات قرآنی و روایات ائمه پرداخته و بر بازگشت به فطرت و توجه به ارزشهای انسانی و دینی تأکید فراوان کرده است و همچنین به گذشت نیز به به‌عنوان یکی از راهکارهای اسلامی در تحکیم بنیان خانواده اشاره ی گذرا کرده است.
در زمینه مقالات خارجی نیز تابه‌حال پژوهشی مدون در رابطه با تحکیم بنیان خانواده یا نقش گذشت در تحکیم آن صورت نگرفته است و اگر پژوهش هایی در رابطه با تحکیم اساس خانواده باشد هیچ‌گونه ارتباطی به ایدئولوژی اسلامی و دینی ندارد.
۲- گذشت متقابل زوجین و تحکیم بنیان خانواده
با توجه به این نکته که انسانها دارای روحیات و رفتارهای متفاوتی هستند طبیعتاً در تعامل با یکدیگر نیز اختلاف‌نظر خواهند داشت. با در نظر گرفتن این نکته و اینکه زن و مرد علاوه بر تفاوت های جسمی و فیزیولوژی دارای تفاوتهای روحی و عاطفی هستند، طبیعتاً در زندگی مشترک به اختلافاتی برخورد می کنند.
همسر عاقل «کسی است که گذشت و بردباری دارد و با بهانه های کوچک و جزئی زندگی را متلاشی نمی سازد» (امینی، ۱۳۸۷: ۱۰۲). از دیدگاه قرآن کریم عفو و گذشت زن و مرد زمانی موجب از بین رفتن اختلافات و آکنده شدن فضای خانواده از مهر و محبت می گردد که ناشی از دو راهبرد مودت و رحمت باشد. «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (الروم/۲۱) [و از نشانه هاى او اینکه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى در این [نعمت] براى مردمى که مى اندیشند قطعاً نشانه هایى است]
مودت مدنظر قرآن که موجب تحکیم خانواده می شود با محبت و احساس عاطفی، اندکی تفاوت دارد. بدین معنی که مودت شامل احساس محبت آمیزی است که جنبه بروز و فرصت عملی نشان دادن عشق و علاقه به همسر را فراهم می کند (طباطبایی: ۱۳۷۴: ۲۵۰) و ازخودگذشتگی و عفو در رحمت نسبت به مودت از جنبه تکاملی و درجه وجودی بیشتری برخوردار است. به نظر می رسد زمانی که زوجین به هم علاقه بیشتری دارند و درگیر تبادل روابط عاشقانه بسیاری قوی و محکمی هستند اختلاف کمتری پیش می آید زیرا بنا بر روایت پیامبر اسلام(ص) این مودت مانند حبل متینی است که رشته های آن به‌صورت محکم درهم‌پیچیده و تنیده شده اند. طبیعتاً در این دوران گذشت، جزء لاینفک این علاقه و محبت عملی است.
اما رحمتی که مدنظر قرآن است محل تجلی گذشت و ایثار و ازخودگذشتگی است. در اصطلاح، رحمت فراتر از دوستی است، بلکه فداکاری و ازخودگذشتگی از لوازم آن است. با این دیدگاه مودت سرچشمه محبت و رحمت، کمال مودت است. به‌عبارت‌دیگر مودت دوسویه است ولی رحمت، یک‌جانبه و ایثارگرایانه است (مکارم شیرازی، ۱۳۷۷: ۳۹۳).
مراتب گذشت
البته باید به این نکته نیز توجه نمود که گذشت تنها در قبال خطاها و اشتباهات تعبیر نمی‌شود و گاهی می‌توان با گذشت از خواسته‌های مالی و یا مطالبه‌ای بزرگ که در توان همسر نیست این گذشت را به اثبات رساند و فرصت داد تا در شرایطی بهتر این خواسته تحقق پیدا کند.
نکته دیگری که در این باب شایان‌ذکر است این است که بنا بر آیه ذکرشده درک و رسیدن به مودت و رحمت (به‌عنوان اصلیترین مصادیق گذشت) در زندگی زوجین از کانال ایمان زوجین و تفکر و اندیشه کردن در باب آیات الهی به دست میآید و گذشت زوجین باید همراه با عشق و دوست داشتن و مودت و رحمت باشد. بنابراین مرد و زن اگر دوستانه و از روی معرفت، راه عفو و گذشت را در پیش گیرند و برای این حقیقت ملکوتی مدتی کوتاه تمرین کنند، پس از اندک زمانی به این صفت ملکوتی آراسته میشوند (روحی، ۱۳۹۲: ۷۴)
۳- گذشت و نقش مرد به‌عنوان همسر
با در نظر گرفتن این نکته که مهم‌ترین دستاورد گذشت در زندگی، افزایش محبت و مهر در میان زوجین، صمیمت و صداقت است و نظر به اینکه منشها و رفتارهای مرد به‌عنوان محکمترین عنصر بنیان خانواده بذری است که در دل خانواده کاشته میشود و به‌تدریج در اعمال و رفتار دیگر اعضای خانواده ازجمله همسر و فرزندان تأثیر مستقیم می گذارد و کردار او تجلّی بارزی از عقاید و آرمان های دو نقش مهم شوهر و پدر است، لازم است مرد بینشی صحیح در زمینه رفتارهایش داشته باشد و کلیه رفتارهای او حکیمانه و همراه با عفو و گذشت باشد. این قضیه (گذشت) در کنار قدرت که از ویژگی های ذاتی مردان است موجب می شود تا وی در مسیر ارزش های والا گام بردارد.
به‌عبارت‌دیگر مرد مانند کوهسار است و زن به‌منزله چشمه و فرزندان به‌منزله گل و گیاه می باشند. چشمه باید باران کوهسار را دریافت و جذب کند تا بتواند آن را به صورت آب صاف و زلال بیرون دهد و گل و گیاه و سبزه‌ها را شاداب و خرم نماید. پس همان‌طوری که رکن حیات دشت و صحرا، باران و بالأخص باران کوهستانی است رکن حیات خانوادگی عطوفت زوجین و گذشت می باشد که هم زندگی خود آنان و هم زندگی فرزندان را صفا و جلا و خرم می دهد. (محدثی، ۱۳۸۹: ۲۷۱)
لازمه ی فراهم سازی راه اوج و کمال برای خانواده، در قبال همسر و فرزند مزین شدن مرد به صفت متعالی گذشت و ایثار است تا بتواند خانواده ای متعالی داشته باشد زیرا «در اثر لجاجت ها، خودخواهی ها، نبودن روحیه گذشت و ایثار و همچنین نادیده گرفتن خطاهای کوچک و ضعف های ناچیز، مسائلی بروز می کند و رفته‌رفته بزرگ می شود و مشکلات، عرصه را بر زندگی تنگ می سازد» (همان: ۹)
بهترین نوع احسان مرد به همسر این است که اگر زن مرتکب خطا و لغزشی شد، مرد با گذشت و بزرگواری درصدد اصلاح او برآید. امام صادق (ع) در همین زمینه ضمن یادآوری مسئولیت مرد در قبال همسر می فرماید: «وَإنْ جَهِلَتْ غَفَرَلَها» [اگر زن دچار جهل و خطا شد بر مرد است که با گذشت با او برخورد کند] (مجلسی، ج۸، ص۳۶۹)
از دیدگاه اسلامی گذشت از خطای دیگران به‌ویژه همسر نه‌تنها نقصان به‌حساب نمی آید بلکه عین درایت و پختگی مرد است امام علی (ع) در همین زمینه می فرماید: «لا عَقْلَ کَالتَّجاهُلِ، لا حِلْمَ کَالتَّغافُلِ». [هیچ عقلی مانند خود را به نادانی زدن نیست، هیچ حلمی مثل خود را به غفلت زدن نیست] (ابن شرقیه، ۱۳۷۶: ۵۳۱). لذا مشاهده می کنیم که اصل گذشت و بخشش نه‌تنها با عقاید و ارزش های شخص متضاد نیست بلکه گذشتی که در مسیر تعالی خانواده و خود شخص باشد گذشتی است که از روی تعقل و بزرگی است.
البته هر نوع خطایی از دیدگاه اسلامی شامل بخشش و گذشت نیست بلکه لغزش‌ها و خطاهایی که اصل و ریشه خانواده را هدف قرار نداده است و از روی بی‌اطلاعی رخ می دهد بهتر است با گذشت از آن چشم‌پوشی شود. برای نمونه ازدواج یک مرد با زنی که معتقد به دین نیست کار اشتباهی است چون گذشت و تجاهل در این زمینه از روی تعقل و حلم نیست و بدون شک به مشکل بر خواهند خورد. قرآن هم بر این نکته تأکید داشته و گذشت و چشم‌پوشی در باب همسران بی‌دین را مردود می‌داند. «الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ» (النور/۲۶) زنان پلید براى مردان پلیدند و مردان پلید براى زنان پلید و زنان پاک براى مردان پاک‌اند و مردان پاک براى زنان پاک اینان.
از دیدگاه قرآن، گذشت و تجاهل و تغافل ثمره کظم غیظ، و دورى از خشم و غضب و عصبانیت است. (عمران/ ۱۳۴) زیرا همان‌گونه که بیان شد خشم و غضب، و بگو مگو کردن طولانى و بیجا، یک ویژگی غیرانسانی است که موجب از هم پاشیدن شیرازه زندگى، طلاق و جدائى، و غرق شدن در منجلاب بسیارى از معاصى و گناهان است که قرآن کریم به‌شدت از آن نهی نموده و مؤمنان را فراخوانده تا خود و خانواده‌شان را از آن دور نگه دارند. (تحریم/ ۶) بنابراین ارزشگذاری خانواده، بر پایه مودت و رحمت که از مصادیق بارز گذشت می باشند، از دیدگاه اسلامی علاوه بر تعالی خانواده موجب تعالی خود شخص نیز می شود که نقش مرد به‌عنوان ستون خانواده، در ارتباط با همسر تأثیر مستقیمی در کردار و رفتار فرزندان نیز دارد.
۴- گذشت و نقش مرد به‌عنوان پدر
ازخودگذشتگی و بردباری پدر یک خانواده در ارتباط با دیگر اعضای خانواده بسیار حائز اهمیت است و آراستگی پدر به این ویژگی نقش مهمی در تحکیم کانون خانواده ایفا می کند به ویژه که فرزندان معمولاً از رفتار والدین خود تقلید کرده و بسیاری از رذایل و فضایل اخلاقی را از آنان می آموزند.
به‌عبارت‌دیگر نخستین کسانی که کودک از آنان درس می آموزد و بسیاری از غرایز و روحیات وی در ارتباط با آنان شکل می گیرد، والدین هستند. پدر و مادر در ارتباط با فرزند اولین بذر رشد فردی و شخصیت کودک به حساب می آیند و مهم‌ترین و سنگین ترین رسالت والدین تربیت درست فرزند و تأمین نیازهای روحی، عاطفی، اخلاقی و اجتماعی وی است که هرکدام به تناسب نقش پدر یا مادر وظایفی بر عهده دارند.
«پدر در خانواده از نظر کودک مظهر اقتدار، دانایی، قانون و حمایت به شمار می آید و نقش الگویی برای کودک دارد به‌طوری‌که بسیاری از رفتارهای پدر، مستقیم و غیرمستقیم در وجود کودک منعکس می شوند» (وزیری، ۱۳۸۱: ۵۶۷). لذا آراستگی به صفت گذشت می تواند تأثیر مهمی در روحیه فرزندان داشته باشد و چگونگی مشارکت و هماهنگی پدر با مادر در امر تربیت کودک تأثیر مستقیم داشته و درواقع پدر، مکمل نقش تربیتی مادر نیز هست.
در روایات اسلامی، اولین قدم در تجلی و عفو و گذشت پدر نسبت به فرزند در رفتارها و کردارهای او با همسر (مادر فرزند) تجلی پیدا می کند بدین معنی که وقتی پدر در روابط خانوادگی با اعضای خانواده به‌ویژه همسرش با گذشت و عطوفت برخورد کند این رفتار او برای فرزندش به‌عنوان یک الگو ثبت می شود و چه‌بسا این رفتار پدر در تشکیل و تأمین امنیت اخلاقی و عاطفی فرزندان تأثیر بسزایی داشته باشد.
پیامبر (ص) در زمینه رفتار مناسب پدر با همسر و رابطه آن با فرزندان فرموده اند: «از حقوق فرزند بر پدر خود آن است که مادر وی را احترام و اکرام نماید» (کلینی، ۱۳۶۵: ۴۹). ازآنجایی‌که ازنظر فرزند مادر مظهر عطوفت و مهربانی و پدر مظهر اقتدار و حمایت است، هنگام مشاهده عطوفت و مهربانی و گذشت پدر، یک الگوی التقاطی از قدرت و گذشت در ذهنش پدید می آید که در آینده می تواند تأثیر مثبت و مهمی در شخصیت فرزند داشته باشد زیرا «چنین محیط‌های گرمی، بهشتی دنیوی برای فرزندان نیز خواهد بود و طعم شیرین زندگی را به آنان خواهد چشاند» (محدثی، ۱۳۸۰: ۱۲) و این امر به‌نوبه خود در تحکیم بنیان خانواده نیز حائز اهمیت است.
مصادیق رفتار کریمانه
اصل تغافل و گذشت نیز از مصادیق رفتار کریمانه با فرزند است. از دیدگاه اسلامی و روایات ائمه گاهی پدر باید خود را به غفلت بزنند و با گذشت و بخشش جوری وانمود کند که خدعه و فریب خورده است چنانچه علی (ع) می‌فرمایند: «الکریم یتغافل و ینخدع» (کریم کسی است که خود را به غفلت می زند و ظاهراً فریب می‌خورد) (محمدی ری‌شهری، ۱۳۸۴).
با عنایت به این مسأله که بهترین و زیباترین ویژگی مرد در رابطه با خانواده و فرزندان گذشت و تغافل است، می توان به اهمیت گذشت پدر و رابطه آن با تحکیم بنیان خانواده پی برد. البته این مطلب از دو حدیث نورانی امام علی نیز فهمیده میشود؛ ایشان فرمودند: «لا عقل کالتجاهل لا حلم کالتغافل» (هیچ عقلی مانند خود را به نادانی زدن نیست هیچ حلمی مثل خود را به غفلت زدن نیست) (ابن شرقیه، ۱۳۷۶: ۵۳۱) و فرمودند: «جمال الرجل حلمه» (جمال مرد حلم و بردباری اوست) (آمدی، ۱۳۷۹: ح ۷۴۱۸)
در بیان اهمیت گذشت و تغافل همین بس که آن حضرت از گذشت به‌عنوان شریف‌ترین اخلاق کریم نیز یاد کرده است. «أشرف أخلاق الکریم کثره تغافله عمّا یعلم» (شریف‌ترین اخلاق انسان کریم کثرت و زیادی تغافل او از چیزی است که می‌داند). (انصاریان، ۱۳۸۰ :۲۴۷) تأکید بر کثرت تغافل و گذشت نشان‌دهنده اهمیت آن در دیدگاه اسلامی است چون ممکن است والدین چند مورد از تخلفات فرزندشان را مشاهده کنند و خود را به غفلت بزنند ولی با تکرار آن از کوره درروند و عصبانی شوند و موارد قبلی را هم بازگو کنند.
البته تغافل در مواردی است که فرزند متوجه نشود که والدین خطایش را فهمیده‌اند وگرنه اگر متوجه شود این یک نوع بی‌تفاوتی پدر و مادر در مقابل اشتباه فرزندشان تلقی میشود و گناهش عادی جلوه می‌کند. به‌طور مثال فرزندی در مقابل پدرش به مادرش توهین می‌کند و این پدر سکوت کرده و عکس‌العملی نشان نمی‌دهد. این سکوت نه‌تنها گذشت و تغافل نیست بلکه باعث جری شدن فرزند در این عمل قبیح و زشت میشود. باید به این نکته توجه کرد که امرونهی‌های فراوان از ناحیه والدین باعث میشود تا کودکان و نوجوانان فراری و سرکش بار آیند. البته ایثار و گذشت به این معنی نیست که به آنان آزادی مطلق داد و هیچ‌گونه نظارت و ارشاد و هدایتی در کار نباشد، زیرا این امر آنان را جسورتر و بی‌اعتنا نسبت به مسائل بار میآورد. لذا باید راهی میانه در کنار ایثار و گذشت برگزید.
۵- گذشت و نقش زن به‌عنوان همسر و مادر
خانواده ای که در آن تمامی اعضای خانواده نقش خود را به خوبی ایفا می کنند و به صبر و بردباری و گذشت آراسته اند در راه رسیدن به کمال و تعالی پیشتاز هستند. در این میان نقش زن به عنوان همسر و مادر و به‌عنوان مظهر عطوفت، مهربانی، پاکی و… می تواند در تحکیم بنیان خانواده نقش بسیار مهمی داشته باشد.
طبیعتاً زنان به دلیل روحیه لطیفی که دارند مزین تر از دیگران به روحیه گذشت هستند زیرا «مرد او را کانون مهر و عطوفت می داند و به همین دلیل، تمام رازهای مگوی خویش را با او در میان می گذارد. او آینه خودش را که گاه در بیرون از خانه و در برخورد با تلخی ها و درشتی ها تیره می شود با روح لطیف همسرش صیقل می دهد» (روحی،۱۳۹۲: ۷۰). و این امر به‌نوبه خود می‌تواند تأثیر به سزایی در تحکیم خانواده داشته باشد.
همچنین زن هنگامی که نقش تربیتی را به عهده می گیرد، نقش او باید با نقش سرپرستی پدر هماهنگ باشد. اگر زن بخواهد مادری خود را درست انجام بدهد، باید همسری مقدم بر مادری باشد گذشت زن به‌عنوان همسر شامل مواردی از قبیل گذشت و چشم پوشی از خواسته های دشوار، سازگاری اقتصادی و تمکین از همسر است.
یکی از موضوع‌های مهمی که از ابتدای زندگی مشترک، بنیان خانواده را تهدید می کند نبود گذشت در مسائل اقتصادی و حاکمیت روح تجملگرایی و رقابت مادی است. لذا شایسته است زنان خانه دار در مدیریت امور خانه از خرج های غیر لازم و تشریفاتی بپرهیزند و با گذشت و مهربانی، امور خانه را بر محور قناعت بچرخانند. آنان در صورت مزین شدن به گذشت اقتصادی، احساس رضایت و بی نیازی خواهند کرد و محیطی سرشار از صفا و صمیمیت را ایجاد می کنند که خود و همسرشان از آن لذت می برند.
پیامبر اسلام در این زمینه فرمود: «هر زنی که با شوهرش سازگار نباشد و او را به چیزهایی وادار کند که بیش از توانایی اوست، اعمالش به درگاه خدا پذیرفته نمی شود و در قیامت به غضب پروردگار جهان گرفتار می آید» (مجلسی، ج۱۰۳: ۲۴۴) امروزه جامعه ما بیش‌ازپیش به این نوع گذشت و سازگاری نیازمند است زیرا افراد طبقه پایین با مشاهده ولخرجی های ثروتمندان خود را در دام مصرف غیرمنطقی گرفتار می کنند و مصرف را نوعی منزلت اجتماعی می پندارند. چشم‌وهمچشمی سبب می شود فرد مانند افراد فامیل، همسایه یا دوست یک لباس بخرد که نیاز واقعی به آن ندارد یا مراسم ازدواج و مهمانی دوستانه خود را طبق عادت طبقه ثروتمند برگزار کند.
مردان گاه به‌واسطه سختی هایی که در بیرون از خانه متحمل می شوند خسته و کم حوصله می شوند، در این مورد شایسته است همسر با گذشت و مهربانی به آرامش، دفع و اصلاح خستگی و کم حوصلگی شوهرانشان بپردازند. این عفو و گذشت به‌اندازه‌ای مهم است که قران کریم، اجر عفوکننده را بر خدا می داند «من عفا واصلح فأجره علی الله» (کسی که گذشت و اصلاح نماید، اجرش بر خداست) (الشوری/ ۴۰)
ثواب هزار شهید
در دیدگاه اسلامی عفو و بخشش و گذشت زن در حق شوهر علاوه بر اینکه موجب تحکیم بنیان خانواده می شود، پاداش اخروی نیز به همراه دارد. در برخی روایات آمده است که عذاب قبر از سه دسته از زنان برداشته شده و آنان با حضرت فاطمه (س) محشور می شوند. یک دسته از آنان کسانی هستند که در برابر بداخلاقی شوهرانشان از خود صبر و گذشت نشان می دهند. در پایان این حدیث آمده است: «یُعْطِی اللَّهُ کُلَّ وَاحِدَهٍ مِنْهُنَّ ثَوَابَ أَلْفِ شَهِیدٍ وَ یَکْتُبُ لِکُلِّ وَاحِدَهٍ مِنْهُنَّ عِبَادَهَ سَنَهٍ (عاملی، ۱۴۰۹هـ: ۲۸۵) یعنی خداوند به هر یک از این سه گروه از زنان به خاطر گذشت و بردباری ثواب هزار شهید را می دهد، و برای هر یک از آنان ثواب یک سال عبادت در نامه عملشان نوشته می شود.
نقش مادری نیز برای زن مسئولیت‌های زیادی به همراه دارد، به دلیل اینکه مادر از نگاه فرزند مظهر مهربانی و عطوفت است دلبستگی بیشتری به وی دارد و همواره او را به‌عنوان الگوی تربیتی خویش برمی گزیند. مادر هنگام تربیت فرزند باید با گذشت و مهربانی بیشتری در مورد آنان رفتار کند و به این نکته توجه داشته باشد که فرزندانشان نباید عین خواسته آنان عمل و رفتار کنند زیرا از دیدگاه اسلامی تفاوت بین دو نسل (فرزندان و والدین) مورد اهتمام بزرگان دین بوده و همواره بر این نکته تأکید شده که هنگام تربیت فرزندان به این تفاوت دقت شود و با گذشت و مهربانی با آنان رفتار شود.
حضرت علی (ع) در این باب فرموده اند: «لا تَقسِروا اَولادَکُم عَلى آدابِکُم ، فَاِنَّهُم مَخلوقونَ لِزَمانٍ غَیرِ زَمانِکُم» آداب‌ورسوم خود را به فرزندانتان تحمیل نکنید، زیرا آنان براى زمانى غیر از زمان شما آفریده شده اند (ابن ابی الحدید، بیتا : ۱۰۲) این رفتار درواقع نوعی شخصیت قائل شدن برای فرزندان است با استفاده از این نوع رفتار که آمیخته با گذشت است هم «ارزش کار مثبت فرزندان در نظر گرفته می شود و بهتر جذب می شوند و هم خالصانه تر تلاش و تحرک خود را در خدمت اهداف و ایده های متعالی و تحکیم خانواده قرار می دهند» (محدثی، ۱۳۸۰: ۴۷)
تجلی دیگر گذشت مادران در ارتباط با فرزندان را می توان در نوع رفتار محبت‌آمیز و پر از بخشش و گذشت آنان با پدران یافت زیرا بهترین نوع دعوت به خیر و نیکی در تعالیم اسلامی دعوت عملی است نقش دعوت عملی در سازندگی فرد و جامعه، بسیار مهم و مؤثر است، تا آنجا که حضرت صادق(ع) می‌فرماید: «کونوا دعاه الناس بغیر ألسنتکم» [با غیر زبان‌هایتان مردم را دعوت کنید] (کلینی، ۱۳۶۵: ۷۸) و هنگامی‌که مادران عملاً در رفتارشان گذشت را به فرزندان میآموزند به آنان کمک میکنند تا به بلوغ شخصیتی رسیده و این رفتارها را در زندگی شخصی و اجتماعی آینده خودشان به‌کارگیرند.
۶- گذشت و نقش اولاد به‌عنوان خواهر برادر و فرزند
با اینکه در اندیشه ها و ایدئولوژی اسلامی تاکید فراوانی بر گذشت و تاثیر آن در تحکیم کانون خانواده بیان شده است و بیشترین تجلی و بار گذشت در خانواده بر عهده پدر و مادر به عنوان والدین و همسر است، ولی صبر و گذشت فرزندان نیز در این میان مهم است. اندیشه اسلامی نه تنها از این قضیه غافل نشده است بلکه سفارشات کاربردی و سازنده ای در کلام بزرگان دین بیان شده است.
رابطه میان فرزندان یک خانواده، رابطه ای حساس است. عاطفه ای که میان والدین و فرزندان وجود دارد، در رابطه خواهری و برادری ظریف تر می شود. از سوی دیگر، خواهران و برادران به‌اندازه‌ای که پدر و مادر با فرزندان مدارا می کنند، با یکدیگر مدارا نمی کنند؛ به همین دلیل، اصطکاک و برخورد سلیقه ها و اراده ها میان آنان بیشتر است و همین مطلب بر ضرورت آراستگی به صفت گذشت و ایثار می افزاید. بنابراین فرزندان باید به جایگاه برادر یا خواهر بزرگ‌تر از خود در خانواده واقف شوند و در رفتار با برادر یا خواهر بزرگ خود همانند پدر و مادر خویش رفتار کنند. پیامبر اسلام در نهج الفصاحه می فرمایند: «حقّ کبیر الإخوه على صغیرهم کحقّ الوالد على ولده».حق برادر بزرگ بر برادرهاى کوچک مانند حق پدر بر فرزند است. (پاینده، بیتا: ۲۸)
والدین باید در تربیت فرزندان به آنها احترام گذاشتن به حریم خصوصی خواهر و برادر را یاد بدهند. این حریم خصوصی به‌ویژه در نوجوانی و دوران بلوغ اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. آنها باید یاد بگیرند گاهی اجازه دخالت و کنجکاوی در برخی مسائل یکدیگر را ندارند و در صورت برزو هرگونه مشکل با گذشت و به کمک والدین این مشکل را حل کنند تا خانواده ای قوی و مستحکم داشته باشند.
حق برادران و خواهران نسبت به یکدیگر در قرآن کریم بارها سفارش شده است و از قطع رحم اکیداً نهی نموده «ویَقْطَعُونَ ما اَمَرَاللَّهُ بِهِ اَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِى الْاَرْض ِ اُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»(البقره/ ۲۷). برادر و خواهر بعد از پدر و مادر و فرزند، نزدیکترین خویشاوندان می باشند و رابطه اجتماعی در میان آنان طبیعی و از سایر رابطه ها استوارتر و ریشه دارتر است. وظیفه برادران و خواهران است که اتصال نسبی خود را ترک نکنند و به تعاون پرداخته تا آنجا که ممکن است با گذشت و مهربانی به هم دیگر یاری دهند و در روز نیازمندی از همدیگر دستگیری کنند، بزرگ‌تران نسبت به کوچکتران مهربان و دل سوز باشند، کوچکتران نیز نسبت به بزرگان احترام نمایند.
حق والدین بر اولاد این است که انسان پدر و مادر را از خود نیازارد و در روز پیری و ناتوانی، با توانایی خود از ایشان دستگیری کند. در دیدگاه اسلامی پس از توحید خدای متعال -که اولین وظیفه انسان است- دومین وظیفه شخص، نیکی به پدر و مادر است: «و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالولدین احسانا؛ خدای تو فرمان داده است که خدایی را جز او نپرستید و بر والدین نیکویی کنید» (اسراء/ ۲۳). به‌موجب وظیفه‌ای که در اسلام مقرر شده فرزند حق ندارد به‌هیچ‌وجه پدر و مادر خود را خوار بشمارد یا کاری انجام دهد که موجب رنجش ایشان شود و باید پیوسته از پدر و مادر احترام نموده و نسبت به آنان فروتنی کرده و از احسان و نیکویی، مخصوصاً در موقع نیازمندی ایشان، مضایقه نکند ولی باید دانست که رضایت ایشان فقط در مستحبات و مباحات است و در واجبات، مراعات رضایت آنان لازم نیست.
والدین باید از خطاهای فرزندان بگذرند تا آنها یاد بگیرند باید از خطای هم بگذرند. گذشت و بخشش آموختنی است و والدین باید با گذشت نشان دهند که همواره آماده بخشش هستند و درواقع آن را به فرزندان یاد می دهند. امیرالمؤمنین (ع) نیز وظایفی برای فرزند برشمرده‌اند که مهم‌ترین آنها این است که فرزند، پدر و مادرش را در هر چیز مگر در نافرمانی از خداوند سبحان اطاعت و پیروی کند: «فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی کل شیء الا فی معصیه الله سبحانه» (حق پدر و مادر بر فرزند این است که والدین را جز در معصیت الهی اطاعت کند) (نهج‌البلاغه: حکمت ۳۹۶).
منابع
- قرآن کریم
- نهج البلاغه
- ابن ابی الحدید، فخرالدین (بی تا). شرح نهج البلاغه، ج ۲۰، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی.
- ابن الشرقیه (۱۳۷۶ش).عیون الحکم والمواعظ، تحقیق حسین حسنی بیرجندی. جلد ۱، نشر اول، دارالحدیث للطباعه والنشر: قم المقدسه
- ابن منظور، جمال‌الدین (بیتا). لسان العرب، جلد ۴، بیروت: دار صادر
- امینی، ابراهیم (۱۳۸۷ش). انتخاب همسر، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
- انصاریان، حسین (۱۳۸۰). نظام خانواده در اسلام، چاپ هفدهم، قم: ام ابی‌ها.
- ایزدی، محمدعلی (۱۳۹۲ش). اصول و مبانی تحکیم بنیان خانواده در آینه آیات و روایات، مجله پژوهشهای علوم انسانی، سال ۱۴، شماره ۳۴، ص۱۵-۳۵٫
- ایزدی، محمدعلی (۱۳۹۳ش). اصول و مبانی تحکیم خانواده در آینه آیات و روایات، مجله پژوهش علوم انسانی، شماره ۳۳، ص ۱۵-۳۵٫
- ایمانی فر، حمیدرضا (۱۳۹۱ش). بخشش از دیدگاه روانشناسی و قران کریم، انسان پژوهی دینی، سال ۹، شماره۲۷، ص ۱۴۹-۱۷۵
- آمدی، عبدالواحد (۱۳۷۹ش). غررالحکم و دررالحکم، شرح سید حسین شیخ‌الاسلامی، چاپ پنجم، قم: انصاریان.
- پاینده، ابوالقاسم (بیتا). نهج الفصاحه، قم: انتشارات دفتر آیت‌الله تبریزی.
- حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹ق). وسایل الشیعه ۲۹ جلدی، ج ۲۱، ، قم: مؤسسه آل البیت.
- حسن‌زاده، صالح (۱۳۹۲ش). عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال چهارم، شماره ۱۵، ص ۴۵-۶۸٫
- حسن‌زاده، صالح (۱۳۹۲ش). عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی، فصلنامه معارف قرآنی، دوره ۴، شماره ۱۵، ص۴۵-۶۸٫
- دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۳ش). لغتنامه دهخدا، چاپ اول، تهران:موسسهی انتشارات دانشگاه تهران،.
- روحی، زهرا (۱۳۹۰ش). تحکیم خانواده و راه‌های تقویت آن، مجله طهورا، سال چهارم، شماره۱۱، صص ۱۰۹-۱۲۹٫
- روحی، زهرا (۱۳۹۲). تحکیم خانواده و راهکارهای تقویت آن؛ ماهنامه رادیو، شماره ۷۵٫
- طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۴ش). تفسیر المیزان، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه
- کلینی رازی، محمد بن یعقوب(۱۳۶۵ش) الکافی، ج۲ و ج۶، الطبعه الرابعه، ، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳هـ). بحار الأنوار، ج ۸ و ۱۰۳، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- محدثی، جواد (۱۳۸۰ش). آشنایی با اصول و عوامل تحکیم خانواده، قم: بقیه‌الله.
- محدثی، حمیده (۱۳۸۹ش). راهکارهای تحکیم بنیان خانواده، مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه، دوره ۸، شماره ۴، ص۲۷۰-۲۷۵٫
- محمدی ری‌شهری، محمد(۱۳۸۴ش). میزان الحکمه، تحقیق حمیدرضا شیخی، چاپ پنجم، قم: دارالحدیث.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۷ش). تفسیر نمونه، تهران: انتشارات دار الکتب الاسلامیه
- وزیری، مجید (۱۳۸۱ش). نگاهی به وظایف تربیتی پدر در برابر کودک از دیدگاه اسلام، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ص ۵۶۵۶-۵۸۴٫
منبع: سایت ندای اصفهان- سید حسن خلیلی حسین آبادی
(دانشجوی دکتری برنامه ریزی درسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان- خوراسگان)
سلام
تشکر مطلب خوبی بود.
یکی از مشکلات خانواده ها حجاب است.
لطفا مطلب مناسبی هم در این زمینه بنویسید.
موفق باشید