تربیت درست کودکان یکی از دغدغه‌های خانواده‌هاست و از این رو سعی می‌کنند با تشویق باعث تقویت صفات پسندیده و با تنبیه باعث از بین بردن عادات ناپسند در کودکان شوند.
یکی از موضوعات مهم که والدین در این باره باید به آن توجه کنند تطبیق مشوق ها و تنبیه ها در برخورد با کودکان است. دکتر رضا علی کرمی، استاد روان شناسی و دکتری فقه و مبانی حقوق در گفت وگو با روزنامه جام جم نظرات خود را بیان کرد.
والدین در مواجهه با خطای کودکان خود چه واکنش مناسبی را می توانند نشان دهند؟
بحث تنبیه آخرین مرحله روش های تربیتی است که در حقیقت بعد از آن که انواع مختلف روش های تربیتی مثل تائید، تشویق، ارائه طریق، ایجاد ظرفیت و تحریک قوه عقلانی در برخورد با کودک خطاکار تاثیر مناسبی نداشت، در این صورت می توان تنبیه را با رعایت شرایطی انجام دهد. این شیوه، از تنبیه خفیف به سنگین می رسد. یعنی ابتدا با قهر کردن در حد یکی دو ساعت و اگر این مرحله جواب نداد مرحله بعدی تنبیه شروع می شود. مثلا محروم کردن کودک از چیزی که علاقه مند است. مرحله بعدی همراهی نکردن با کودک است و باز اگر از این شیوه پاسخ مناسبی دریافت نکردیم آن وقت مرحله تنبیه های سخت شروع می شود. باید دقت داشت تنبیه های سخت نیز شرایط خاص خود را دارد و شاید در مرحله آخر به حد خفیف از تنبیه های بدنی بینجامد. به عنوان مثال دست کودک را در حدی فشار داد که احساس دردی خفیف به او دست بدهد، اما اثری از آن باقی نماند. چون در اسلام نسبت به این موضوع توجه خاصی شده است. پدر و مادر تحت شرایطی محدود اجازه تنبیه بدنی پیدا می کنند. شرع مبین به این موضوع تصریح می کند اگر آثار تنبیه روی بدن کودک بماند باید متناسب با نوع کبودی و سرخ شدن دیه پرداخت شود. بنابراین برای تنبیه هم مراحل داریم و هم محدودیت و نمی توانیم به صورت عجولانه و بدون اندیشیدن تمهیدات وارد مرحله تنبیه بشویم. در واقع هدف از تنبیه این است که کودک را نسبت به عواقب خطایی که کرده آگاه کنیم و این آخرین مرحله است. برای آگاهی بخشی به کودک در درجه اول باید از سایر مهارت ها استفاده کرد تا عواطف کودک تحریک شود و همین تحریک حسی و عاطفی موجبات تغییر رفتارها در کودک را فراهم آورد. این هم علت دارد، چون عواطف کودک به راحتی تحریک می شود مهر و محبت به خوبی می تواند باعث برانگیختن احساسات او شود و همین مساله زمینه تغییر رفتارها را برای او فراهم می کند.
اگر تنبیه متناسب با خطای صورت گرفته از سوی کودک نباشد چه عواقبی در پی خواهد داشت؟
هم خطا و هم تنبیه اندازه و مراتب دارد. اگر خطای کودک ضعیف باشد باید متناسب با آن تنبیه ضعیفی در نظر گرفته شود. ممکن است کودک در پی یک خطای کوچک با یک اخم کردن والدین متوجه بدی کاری که انجام داده است، بشود. از سویی دیگر باید تناسبی بین خطای بزرگ کودک و تنبیهی که والدین برای او در نظر می گیرند وجود داشته باشد. اصولا هدف از تنبیه، بازدارندگی است. یعنی شرایطی را به وجود آوریم که کودک دیگر مرتکب آن خطا نشود. اگر در مقابل خطایی بزرگ به تنبیهی کوچک بسنده کنیم این بازدارندگی حاصل نمی شود و روش های تربیتی والدین روی کودکان اثر و ثمری نخواهد داشت.
|
دکتر کرمی: وقتی یکی از والدین مانعی برای برخورد با کودک خطاکار می شود به همان میزان تنبیه نیز بازدارندگی خود را از دست می دهد |
از سوی دیگر، نحوه اجرایی کردن شیوه های تنبیه هم از دیگر نکات قابل تامل در روند تربیتی پدر و مادر است. مثلا آیا ضرورت دارد کودک مان را در جمع همسالان یا افراد فامیل تنبیه کنیم؟ آیا نسبت به تبعات چنین تصمیمی آگاه هستیم؟ در واقع ما بنا داریم از تنبیه به عنوان ابزاری برای تغییر رفتار و بازدارندگی استفاده کنیم. اگر تنبیه با آگاهی صورت نگیرد ممکن است خطا استمرار پیدا کند. از سویی دیگر اگر تنبیه متناسب با نوع خطا نباشد، کودک جری می شود و نسبت به آن خطا همراهی می کند و به عادت غلط خود ادامه می دهد. از سوی دیگر نباید در تنبیه آن قدر خش باشد که باعث از بین بردن توانمندی ها و استعدادها او شود. آن موقع باید هزینه گزاف را برای بازیابی این استعدادها بپردازیم.
اگر موقع تنبیه کودک هماهنگی لازم میان والدین وجود نداشته باشد و یکی از والدین بر تنبیه اصرار بورزد و دیگر هم نقش واسطه و میانجی را پیدا کند آیا شیوه برخورد با خطا اثر مناسبی روی کودک خواهد داشت؟
بسیاری اتفاق می افتد یکی از والدین قصد تنبیه دارد و کودک هم برای رهایی از تنبیه به دامان دیگری پناه می برد. این رفتارهای ناهمخوان اثرات منفی در سیر تربیتی فرزند خواهد گذاشت. اولین اثر منفی چنین رویکردی این خواهد بود که کودک دچار نوعی تزلزل و انحراف در تشخیص می شود. در چنین شرایطی کودک پیش خود محاسبه می کند کدام یک از والدین پیش او محبوب تر است. از سویی دیگر کودکی که در چنین مواقعی به دامان یکی از والدین پناه می برد در صورت تکرار همان خطا اگر با برخورد سخت او مواجه شد این تعارض به لحاظ منطقی در او ایجاد می شود که بالاخره الگوی او در زندگی کیست و آیا اساسا والدین انسان های قابل اعتمادی هستند.
وقتی یکی از والدین مانعی برای برخورد با کودک خطا کار می شود به همان میزان تنبیه نیز بازدارندگی خود را از دست می دهد؛ بنابراین والدین باید برای تنبیه و تشویق کودک هماهنگ باشند. بالاخره کودک باید بداند محیط خانوادگی به قوانین و چارچوب های تعیین شده احترام بگذارد تا بعدها که وارد اجتماع شد به عنوان یک انسان هنجارپذیر زندگی معقولی را در پیش بگیرد. در سایر محیط های اجتماعی نیز ما با چنین تعارضی روبه رو هستیم. بارها دیده ایم ماموران در برخورد با یک متخلف رویه متفاوتی را در پیش گرفته اند. ممکن است ماموری وظیفه شناس از خطای متخلف به آسانی نگذرد و او را متناسب با خطایی که انجام داده جریمه کند، اما در نقطه مقابل ماموری دیگر از خطاهای صورت گرفته چشم پوشی می کند. چنین برخوردهای سلیقه ای، متخلفان را در نسبت به جرایم جری تر خواهد کرد.
در تشویق کودک چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
اولین نکته حائز اهمیت این است بیش از آن که کودک مورد تشویق قرار گیرد باید کارها و رفتارهای خوب او مورد تاکید قرار گیرد. مثلا کمک کردن کودک به والدین در منزل یا کوشا بودن او در انجام تکالیف مدرسه، رعایت نظافت شخصی و داشتن نظم و انضباط در کار ازجمله رفتارهای پسندیده ای است که والدین می توانند در چنین مواقعی کار کودک را تائید کنند. از سویی دیگر باید توجه داشت گاهی تشویق های نابجا و نا به هنگام باعث ایجاد غرور در فرزند می شود و عواقب منفی در پی خواهد داشت.
