علی عظیمی
مقدمه
هرساله در سراسر جهان حوادث و رویدادهای آسیب‌زا، به مرگ و نتایج ناگواری برای انسان‌ها منجر می‌شود. تروما یا آسیب روانی، واقعه‌ای است که فرد را درگیر احساساتی مانند ترس، درماندگی و سردرگمی در برابر تغییرات پیش‌آمده می‌کند. برخی از این رویدادها شامل سوگ، بیماری جدی مانند سرطان، تصادف، بلایای طبیعی، حملات تروریستی، تجاوز جنسی، خشونت، ورشکستگی و بیکاری هستند مسائل روانشناختی همچون استرس پس از سانحه، افسردگی، اختلالات اضطرابی یا حتی افزایش نرخ خودکشی در سنین بالاتر از جمله پیامدهای مرتبط با تجارب آسیب‌زا هستند.
بر اساس شواهد بسیار، وقوع یک سانحه ناخوشایند می تواند در شرایطی منجر به دستاوردهای روانشناختی مثبت و ارزشمندی شود. این دستاورد ارزشمند در روانشناسی مثبت "رشد پس از سانحه" مفهوم پردازی شده است. و موس،1992و1998)به بعضی از عوامل موثر در رشد توجه کرده اندکه به چند طبقه کلی تقسیم می شوند:
1) عوامل مربوط به حادثه
2)عوامل مربوط به شخص
3)عوامل محیطی
4) ارزیابی و واکش های انطباقی (سیاگل و همکاران،2005)
البته این پیامدها فقط محدود به موارد منفی نمی‌شود و بر اساس پژوهش‌ها، برخی موقعیت‌های استرس‌زا و رنج‌آور می‌توانند بستر مناسبی برای پیشرفت افراد فراهم کنند و افراد آسیب‌دیده گاه نه‌تنها به وضعیت قبلی خود بازمی‌گردند، بلکه به سطح بالاتری از عملکرد روانی نیز می‌رسند.
رشد پس از سانحه با تغییرات مثبت روانشناختی پنج حیطه دارد:
الف) ارتباط با دیگران که به معنای توسعه شبکه روابط و صمیمیت بیشتر با آن‌هاست؛
ب) احتمالات جدید که نشان‌دهنده ایجاد یک مسیر یا فرصت‌های جدید است؛
ج) توان شخصی که اشاره به افزایش قدرت درونی و توانایی اتکا به خود در سختی‌ها دارد؛
ه) تغییر معنوی که به فهم تجارب و تقویت باورهای معنوی اشاره دارد؛
و) قدردانی از زندگی که به معنای پی‌بردن به ارزش زندگی است.
تغییراتی مانند افزایش ارزش زندگی و اولویت ها و افزایش معنویت،هم درون فردی هستند و هم مانند بهبود در روابط بین فردی با اعضای خانواده و دوستان، افزایش بیان گری و خودافشایی، بین فردی هستند.این تغییرات مثبت در سه حوزه کلی رخ می دهند: تغییر در اولویت ها و اهداف زندگی، تغییر در در روابط با دیگران و احساس قدرت درونی بیشتر. این مفهوم، یعنی رشد پس از سانحه دارای اهمیت سازشی است و قرن ها است که شناسایی شده اما فقط در طی چند سال اخیر است که مورد تحقیق قرار گرفته است.
در سال‌های اخیر، پژوهش‌های مختلفی در زمینه رشد پس از سانحه در گروه‌های مختلف تجربه‌کننده شرایط آسیب‌زا انجام شده است. در میان آن‌ها پژوهش‌های کیفی سهم مؤثری در تبیین مفهوم رشد پس از سانحه داشته‌اند. در مطالعه پدیدارشناختی محرابی و همکاران چهار درون‌مایه اصلی و 9 زیرمقوله به این شرح در مفهوم رشد پس از سانحه اثرگذار بوده‌اند: قدردانی از زندگی با دو زیرمقوله بهبود نگرش و ارزیابی مجدد معنای زندگی، ثبات با دو زیرمقوله افزایش تحمل و استقامت، رفاه معنوی با سه زیرمقوله شکرگذاری، توبه و کمک معنوی و تعامل مؤثر با دو زیرمقوله تأثیر متقابل و همدلی با همسالان.
نتایج پژوهش فاضل و همکاران نیز نشان داد خودشکوفایی مقوله مرکزی الگوی رشد پس از سانحه است. عابدی و همکاران نیز در پژوهشی با مطالعه تجربیات افراد توان‌خواه موفق، به اهمیت نقش خانواده و اطرافیان به عنوان عامل تسهیلگر یا مانع رشد رسیدند.
آن‌ها دریافتند نگرش‌های اطرافیان، خواسته و ناخواسته میتواند تسهیلگر رشد یا مانع آن باشد. نتایج برخی دیگر از پژوهش‌های حوزه رشد پس از سانحه نیز نشان می‌دهد معنویت، حمایت اجتماعی، ویژگی‌های شخصیتی، تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای از جمله متغیرهای مهم مرتبط با رشد پس از سانحه هستند
با توجه به اینکه در زندگی انسان‌ها همواره احتمال رویارویی با حوادث آسیب‌زا وجود دارد، تبیین فرایند رشد پس از سانحه و دیدگاه افراد نجات‌یافته از اتفاقات آسیب‌زا میتواند زمینه‌ای برای ایجاد برنامه‌های درمانی یا توان‌بخشی برای کمک به آسیب‌دیدگان باشد. این مطالعه کیفی با روش ترکیب مضمون به منظور مرور و دستیابی به اطلاعات پیشین پژوهش‌های کیفی صورت‌گرفته در این زمینه انجام شد.
هرساله در سراسر جهان حوادث و رویدادهای آسیب‌زا، به مرگ و نتایج ناگواری برای انسان‌ها منجر می‌شود. تروما یا آسیب روانی، واقعه‌ای است که فرد را درگیر احساساتی مانند ترس، درماندگی و سردرگمی در برابر تغییرات پیش‌آمده می‌کند. برخی از این رویدادها شامل سوگ، بیماری جدی مانند سرطان، تصادف، بلایای طبیعی، حملات تروریستی، تجاوز جنسی، خشونت، ورشکستگی و بیکاری هستند مسائل روانشناختی همچون استرس پس از سانحه، افسردگی، اختلالات اضطرابی یا حتی افزایش نرخ خودکشی در سنین بالاتر از جمله پیامدهای مرتبط با تجارب آسیب‌زا هستند.
بر اساس شواهد بسیار، وقوع یک سانحه ناخوشایند می تواند در شرایطی منجر به دستاوردهای روانشناختی مثبت و ارزشمندی شود. این دستاورد ارزشمند در روانشناسی مثبت "رشد پس از سانحه" مفهوم پردازی شده است. و موس،1992و1998)به بعضی از عوامل موثر در رشد توجه کرده اندکه به چند طبقه کلی تقسیم می شوند:
1) عوامل مربوط به حادثه
2)عوامل مربوط به شخص
3)عوامل محیطی
4) ارزیابی و واکش های انطباقی (سیاگل و همکاران،2005)
البته این پیامدها فقط محدود به موارد منفی نمی‌شود و بر اساس پژوهش‌ها، برخی موقعیت‌های استرس‌زا و رنج‌آور می‌توانند بستر مناسبی برای پیشرفت افراد فراهم کنند و افراد آسیب‌دیده گاه نه‌تنها به وضعیت قبلی خود بازمی‌گردند، بلکه به سطح بالاتری از عملکرد روانی نیز می‌رسند.
رشد پس از سانحه با تغییرات مثبت روانشناختی پنج حیطه دارد:
الف) ارتباط با دیگران که به معنای توسعه شبکه روابط و صمیمیت بیشتر با آن‌هاست؛
ب) احتمالات جدید که نشان‌دهنده ایجاد یک مسیر یا فرصت‌های جدید است؛
ج) توان شخصی که اشاره به افزایش قدرت درونی و توانایی اتکا به خود در سختی‌ها دارد؛
ه) تغییر معنوی که به فهم تجارب و تقویت باورهای معنوی اشاره دارد؛
و) قدردانی از زندگی که به معنای پی‌بردن به ارزش زندگی است.
تغییراتی مانند افزایش ارزش زندگی و اولویت ها و افزایش معنویت،هم درون فردی هستند و هم مانند بهبود در روابط بین فردی با اعضای خانواده و دوستان، افزایش بیان گری و خودافشایی، بین فردی هستند.این تغییرات مثبت در سه حوزه کلی رخ می دهند: تغییر در اولویت ها و اهداف زندگی، تغییر در در روابط با دیگران و احساس قدرت درونی بیشتر. این مفهوم، یعنی رشد پس از سانحه دارای اهمیت سازشی است و قرن ها است که شناسایی شده اما فقط در طی چند سال اخیر است که مورد تحقیق قرار گرفته است.
در سال‌های اخیر، پژوهش‌های مختلفی در زمینه رشد پس از سانحه در گروه‌های مختلف تجربه‌کننده شرایط آسیب‌زا انجام شده است. در میان آن‌ها پژوهش‌های کیفی سهم مؤثری در تبیین مفهوم رشد پس از سانحه داشته‌اند. در مطالعه پدیدارشناختی محرابی و همکاران چهار درون‌مایه اصلی و 9 زیرمقوله به این شرح در مفهوم رشد پس از سانحه اثرگذار بوده‌اند: قدردانی از زندگی با دو زیرمقوله بهبود نگرش و ارزیابی مجدد معنای زندگی، ثبات با دو زیرمقوله افزایش تحمل و استقامت، رفاه معنوی با سه زیرمقوله شکرگذاری، توبه و کمک معنوی و تعامل مؤثر با دو زیرمقوله تأثیر متقابل و همدلی با همسالان.
نتایج پژوهش فاضل و همکاران نیز نشان داد خودشکوفایی مقوله مرکزی الگوی رشد پس از سانحه است. عابدی و همکاران نیز در پژوهشی با مطالعه تجربیات افراد توان‌خواه موفق، به اهمیت نقش خانواده و اطرافیان به عنوان عامل تسهیلگر یا مانع رشد رسیدند.
آن‌ها دریافتند نگرش‌های اطرافیان، خواسته و ناخواسته میتواند تسهیلگر رشد یا مانع آن باشد. نتایج برخی دیگر از پژوهش‌های حوزه رشد پس از سانحه نیز نشان می‌دهد معنویت، حمایت اجتماعی، ویژگی‌های شخصیتی، تاب‌آوری و سبک‌های مقابله‌ای از جمله متغیرهای مهم مرتبط با رشد پس از سانحه هستند
با توجه به اینکه در زندگی انسان‌ها همواره احتمال رویارویی با حوادث آسیب‌زا وجود دارد، تبیین فرایند رشد پس از سانحه و دیدگاه افراد نجات‌یافته از اتفاقات آسیب‌زا میتواند زمینه‌ای برای ایجاد برنامه‌های درمانی یا توان‌بخشی برای کمک به آسیب‌دیدگان باشد. این مطالعه کیفی با روش ترکیب مضمون به منظور مرور و دستیابی به اطلاعات پیشین پژوهش‌های کیفی صورت‌گرفته در این زمینه انجام شد.
به طور کلی تجارب آسیب زا می توانند اثرات قدرتمندی بر افراد و جوامع برجای بگذارند. اختلال استرس حاد، اختلال استرس پس از آسیب، افسردگی و اضطراب به عنوان اثرات منفی یک تجربه آسیب زا به طور گسترده مورد بررسی قرارگرفته اند اما این واکنش های منفی تنها بخشی از واکنش افراد به مشکلات و سختی های زندگی را توجیه می کند.
این تفکر که سختی های زندگی ممکن است به تغییر و تحول مثبتی منجر شود، موضوع جدیدی نیست و از روزگاران قدیم، در میان فلسفه و ادبیات و ادیان مختلف عقیدهای رایج بوده است. همانطور که گفتیم رشد پس از آسیب دارای اهمیت انطباقی است. به طوری که این تغییرات مثبت در غالب مفاهیمی چون منفعت یابی، شکفتن، آگاهی وجودی متعالی، منافع درک شده، تغییر منزلت و حالت، تجدید و تازه سازی خود، رشد مرتبط با استرس، پیشرفت کردن و کنار آمدن انتقالی مطرح شده است و هرکدام به نوعی به اثرات مثبت اشاره دارد، اما کالهون و تدسچی اظهار داشتند که اصطلاح رشد پس از آسیب یا تروما (PTG) پراستفاده ترین ساختاری است که برای توصیف تغییرات مثبت تجربه شده به کار میرود.
از سویی با وجود آنکه این پدیده قرن هاست که شناسایی شده؛ اما تنها طی چند سال اخیر مورد تحقیق تجربی قرار گرفته است.
تجربه حادثه های دشوار میتواند در حوزه های متعددی به رشد فرد منتهی گردد که این حوزه ها عبارت از افزایش ارزش زندگی، به وجود آمدن اولویت ها و امکانات جدید، ایجاد درکی از توانایی شخصی، شناسایی روش ها و جهت های جدید در زندگی، بهبود و افزایش روابط نزدیک با دیگران و تغییرات معنوی می باشد. ذکر این نکته حایز اهمیت است که افراد این تغییرات مثبت را به عنوان نتیجه مستقیم حادثه گزارش می کنند.
این تفکر که سختی های زندگی ممکن است به تغییر و تحول مثبتی منجر شود، موضوع جدیدی نیست و از روزگاران قدیم، در میان فلسفه و ادبیات و ادیان مختلف عقیدهای رایج بوده است. همانطور که گفتیم رشد پس از آسیب دارای اهمیت انطباقی است. به طوری که این تغییرات مثبت در غالب مفاهیمی چون منفعت یابی، شکفتن، آگاهی وجودی متعالی، منافع درک شده، تغییر منزلت و حالت، تجدید و تازه سازی خود، رشد مرتبط با استرس، پیشرفت کردن و کنار آمدن انتقالی مطرح شده است و هرکدام به نوعی به اثرات مثبت اشاره دارد، اما کالهون و تدسچی اظهار داشتند که اصطلاح رشد پس از آسیب یا تروما (PTG) پراستفاده ترین ساختاری است که برای توصیف تغییرات مثبت تجربه شده به کار میرود.
از سویی با وجود آنکه این پدیده قرن هاست که شناسایی شده؛ اما تنها طی چند سال اخیر مورد تحقیق تجربی قرار گرفته است.
تجربه حادثه های دشوار میتواند در حوزه های متعددی به رشد فرد منتهی گردد که این حوزه ها عبارت از افزایش ارزش زندگی، به وجود آمدن اولویت ها و امکانات جدید، ایجاد درکی از توانایی شخصی، شناسایی روش ها و جهت های جدید در زندگی، بهبود و افزایش روابط نزدیک با دیگران و تغییرات معنوی می باشد. ذکر این نکته حایز اهمیت است که افراد این تغییرات مثبت را به عنوان نتیجه مستقیم حادثه گزارش می کنند.
ویژگی‌های شخصیتی علاوه بر اثر مستقیم بر رشد پس از سانحه، از طریق تنظیم شناختی- هیجانی نیز به‌طور غیرمستقیم بر رشد پس از سانحه تأثیر دارد. نتایج نشان داد که ویژگی‌های شخصیتی وابستگی به پاداش، تعالی‌بخشی خود، خودراهبری، همکاری، پشتکار و تنظیم شناختی- هیجانی اثر مستقیم و معناداری بر رشد پس از سانحه دارند
نتایج نشان داد که نوجویی، آسیب پرهیزی، وابستگی به پاداش و همکاری از طریق تنظیم شناختی- هیجانی بر رشد پس از سانحه اثر دارد.
-دکتر اعظم نقوی
دکترای روانشناسی اجتماعی، استادیار، گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. ، az.naghavi@edu.ui.ac.ir
-خانم زهرا عسگری
مشاوره مدرسه، گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
منابع:
مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران با اضافات -میگنا
مرجع : رشد پس از سانحه
