تعریف تفکر نقادانه در طی دهه گذشته تا حدودی تغییر
کرده است. از دیدگاه چانس (Chance) (1986) تفکر نقادانه عبارت است از:
«توانایی تحلیل واقعیت ها، برساختن و سامان دهی ایده ها، دفاع از نظرات،
انجام مقایسه ها، گرفتن نتیجه ها (استنتاج)، سنجش استدلال ها و حل مسائل.»
تاما (Tama) (1989) تفکر نقادانه را «روشی از استدلال ورزی» می نامد که
«مستلزم دلایل موید کافی برای باورهای شخص و عدم تمایل به قانع شدن مگر در
صورت وجود دلایل پشتیبان» است. انیس (Ennis) (1992) تفکر نقادانه را چنین
تعریف می کند: «تفکر عمیق و مستدل برای رسیدن به این نتیجه که چه چیزی را
باور کنیم یا کدام کار را انجام دهیم». تعریف تفکر نقادانه احتمالا در دهه
های بعدی نیز تغییر خواهد کرد، اما یک چیز ثابت خواهدماند: نیاز به فراهم
آوردن راه حل هایی برای مسائل پیچیده.
به گفته متخصصان تفکر نقادانه دانش آموزان فکر می کنند
کارشان زمانی اهمیت پیدا می کند که رو به سوی اهدافی جدی و معنی دار داشته
باشند (الدر و پاول، 2001). وقتی از آن ها خواسته می شود تا به یک هدف
بپردازند و به نتیجه برسند، به معنای واقعی شروع می کنند به شناسایی، تحلیل
و حل مسائل از طریق تفکر نقادانه. دانش آموز ان باید از توانایی های خود
برای حل مسائل در سرتاسر زندگی شان بهره بگیرند. با این همه پیشرفت ها در
فن آوری و اطلاعات، زندگی و کارکردن در هزاره بعدی به طور چشم گیری تغییر
خواهدکرد. مردم نیازی روزافزون برای بدست آوردن، فهم، تحلیل و به اشتراک
گذاشتن اطلاعات خواهند داشت. ماریام جین (Mariam Jean Dreher) پیش بینی می
کند که «سواد کاری در هزاره بعدی مترادف با حل مسئله خواهدشد (2000)».
آینده مستلزم داشتن سواد بالا، آن هم در چند رشته از
جمله «برنامه ریزی و نظارت، درک و همدلی، تحلیل و ارزیابی» است که همگی با
ساختار بنیادین تفکر به هم پیوند می خورند. پرسش این است که چگونه می توان
مهارت های تفکر نقادانه را به بهترین نحو به دانش آموزان آموخت. در سال های
دهه هشتاد برای کشاندن تدریس تفکر نقادانه به درون کلاس های درس مدارس
جنبشی شکل گرفت که باعث ایجاد دوره های متنوع آموزشی، برنامه ها و مطالب
درسی جدید شد. پژوهش های نوین نشان می دهد که انتقال این مهارت های فکری به
رشته های مهم دانشگاهی به صورت خودکار انجام نمی گیرد (2000, Swartz).
آموزش تفکر نقادانه چنان چه به صورت جداگانه و انتزاعی تدریس شود، نتیجه ای
نمی دهد و موثر واقع نمی شود. این درس باید جزئی از برنامه درسی و در
ارتباط تنگاتنگ با درس های دیگر باشد. (1998, Rowland- Dunn; 1988, Carr;
1990, Smith)
وظیفه ما معلمان و مربیان است که مهارت ها و روش های تفکر نقادانه برای حل مسائل را به دانش آموزان نوجوان آموزش دهیم. مشکل اینجا است که چگونه می توان این اهداف آموزشی مهم را محقق کرد و فعالیت های فکری مفید و تحول آفرین را در برنامه های درسی و آموزشی گنجاند. پیاده سازی این اهداف و روش ها ممکن است دشوار به نظر برسد، اما اغلب فقط نیازمند تغییری اندک در رویکرد ما به برنامه های آموزشی است. معلمان می توانند هر روز فرصت هایی را برای دانش آموزان فراهم کنند تا مطالبی را که با آن ها سر و کار دارند تشخیص دهند، ویژگی های آن ها را تحلیل و بر روی شباهت ها و تفاوت های میان آن ها تامل کنند. معلمان می توانند فرصت هایی برای طرح اندیشه های مختلف و برنامه ریزی و آزمودن برنامه ها ایجاد کنند. در اینجا به پاره ای از روش ها اشاره می کنم که معلمان و مربیان می توانند با استفاده از آن ها به دانش آموزان نوجوان در جست و جوی راه حل ها و تجربه اندوزی و آموختن از یافته های خودشان کمک کنند.
بی درنگ راه حلی را برای دانش آموز پیدا نکنید
به جای این کار، برای آن ها چیزهای بسیار ساده ای را به عنوان مسئله شناسایی کنید تا به حل آن ها بپردازند. کودکان کم سن و سال اگر فورا صندلی ای برای نشستن پیدا نکنند، یا نتوانند مداد شمعی خود را پیدا کنند و یا تصادفا کاغذی را که بر روی آن می نویسند پاره کننده، اغلب ناراحت و آشفته می شوند. می توان به آسانی به آن ها گفت «یک صندلی از آن طرف بردار و روی آن بنشین»، «بفرما این هم یک مداد شمعی قرمز» یا... اما بسیار بهتر است که در پاسخ بگوییم «بگذار کمی فکر کنیم تا ببینیم چطور می توانیم این مسئله را حل کنیم» و اجازه دهیم تا دانش آموز نظر خود را- صرف نظر از این که از دیدگاه ما بهترین راه حل است یا نه- بیان کند. هر چند یک طرح ابتدایی چه بسا کامل به نظر نرسد، اما دانش آموزان معمولا به تلاش های خود برای اصلاح آن مباهات می کنند.
فرصت هایی برای طرح اندیشه ها
پیش از خواندن یک کتاب، جلد آن را نگاه کنید و آن را به بحث بگذارید. به ویژگی ها و ساختار تصویری آن توجه کنید. اگر تصویر یک طویله بر روی جلد کتاب است، از دانش آموزان بپرسید که به نظرشان داستان درباره بیگانگان فضایی است یا حیوانات مزرعه. از آن ها بخواهید نظراتشان را درباره محتوای کتاب بیان کنند. پاسخ های آن ها را ثبت و بعدا مرور کنید. از آن جا که در این سن تفکر نقادانه کودکان در موارد زیادی صریحا آشکار می شود، ثبت و نگه داشتن گزارش مکتوب از پیشرفت های کودکان در این زمینه می تواند بسیار سودمند باشد.
هر چیز را با همه چیز مقایسه و مقابله کنید
پیش از شروع یک نقاشی با اسفنج، اسفنج را با قلم موی نقاشی مقایسه کنید و شباهت ها و تفاوت های آن ها در نقاشی را به بحث بگذارید. در فصل سیب، شکل، اندازه، طعم و رنگ انواع مختلف آن را با هم مقایسه و توجه دانش آموزان را به شباهت ها و تفاوت های آن ها معطوف کنید. هوای دیروز را با هوای امروز، دانه های آفتابگردان را با دانه های خشخاش، کشتی جنگی را با کشتی تفریحی، عدد 6 را با عدد 9، یا یک خط کش را با متر مقایسه و مقابله کنید. دو واژه را به لحاظ تعداد حروف و بخش ها، صدای ابتدا و آخر، یا معنی آن ها مقایسه کنید. دانش آموزان را تشویق کنید تا با دقت و از نزدیک به جزییات نگاه کنند و درباره معنا، هدف و اهمیت هرکدام بیندیشند.
طبقه بندی کنید
مجموعه های اشیاء را مرتب و دسته بندی کنید و نسبت به نظرات دانش آموزان در این مورد گشوده باشید. هنگامی که مجموعه ای شامل یک خط کش، یک رول نوار و یک شکلات فرض و از دانش آموز خواسته می شود تا یکی را که به مجموعه متعلق نیست (و با بقیه فرق اساسی دارد) انتخاب کند، یک کودک ممکن است شکلات را بردارد چون آن را می توان خورد. کودکی دیگر ممکن است نوار را بردارد چون گرد است. هر دو جواب را بپذیرید و به دنبال جواب های دیگر هم باشید. این جواب نیست، بلکه فرآیند فکر کردن و از خود پرسیدن است که به نوبه خود اهمیت فراوانی دارد.
خلاقیت دانش آموزان را برانگیزید
نباید همیشه برنامه های آماده شده توسط معلم را به دانش آموزان بدهید. بکوشید تا طیف وسیعی از اشیاء متنوع (کاغذ، گلوله های نخی، نمد، جعبه رنگ و...) و ابزارهایی (مانند قیچی، برس، مسواک، مداد شمعی، چسب و...) فراهم کنید و آموزش ها و دستورالعمل هایی بسیار کلی را به آن ها بدهید. اگر از دانش آموزان بخواهید تا یک آدم برفی با اندازه ای معین را بسازند، آن ها باید در نظر داشته باشند که درباره برف، آدم برفی و اندازه، چه چیزهایی می دانند. آن ها باید قابلیت ها و محدودیت های وسایل و مواد موجود را بدانند. آن ها باید توانایی ها و ضعف های خود را ارزیابی کنند و آن را در نظر بگیرند. آن ها باید برنامه یا نقشه ای را طراحی کنند و آن را بیازمایند و به راه حلی برسند. آن ها باید متفکران نقاد باشند- آن ها باید یک آدم برفی خلق کنند.
بیاموزید که نقادانه بیندیشید
در درس علوم تجربی، دانش آموزان می توانند زیستگاهی را برای یک حیوان طراحی کنند و بسازند. در ریاضیات، آن ها می توانند مجموعه ای از شیرینی ها با اندازه های مختلف را به طور مساوی میان هم کلاسی های خود تقسیم کنند. در مطالعات اجتماعی آن ها می توانند مجموعه ای از شیرینی ها با اندازه های مختلف را به طور مساوی میان هم کلاسی های خود تقسیم کنند. در مطالعات اجتماعی، آن ها می توانند نقشه ای از محل زندگی خود را طراحی کنند. تفکر نقادانه مولفه ای ضروری در برنامه درسی ابتدایی است (1994, Fitzpatrick)، چون موجب تقویت درک مطلب و شناخت روایی می شود، از کودکان بخواهید یک شخصیت یا بخشی از داستانی مفروض را در نظر گرفته و آن را به بیانی دیگر بازگو کند.
زبان مکتوب- فهرستی از واژه ها، کاربردها، تعاریف و
مجموعه ای از قواعد بنیادین- نیز فرصتی استثنایی برای یک متفکر نقاد فراهم
می کند. هنگامی که دانش آموزان یاد می گیرند از زبان برای حل یک مسئله یا
رسیدن به یک هدف استفاده کنند، نتیجه آن مفید و بیادماندنی خواهدبود. این
مهم است که معلمان ارزش مهارت های تفکر را تشخیص داده و قدر بدانند و آن ها
را در همان دوره های ابتدایی فرآیند تعلیم و تربیت به دانش آموزان یاد
بدهند (1998, Carr). دانش آموزان دوره ابتدایی به نحوی عجیب، مستعد افکار و
اندیشه های پیچیده هستند و اغلب بصیرت هایی فراتر از انتظار معلمان دارند.
این تا حدودی ناشی از آن است که کودکان کم سن و سال کمتر مقید به محدودیت
های از پیش پنداشته هستند. آن ها معمولا نسبت به شگفتی های جهان آفرینش
ذهنی گشوده تر دارند و با صداقت تمام معتقدند که هر چیزی ممکن است.
منبع: سایت برترین ها به نقل از هفته نامه امید جوان - ورا اشنایدر (Vera Schneider)، ترجمه خدیجه حسینی
