سایت تخصصی روانشناسی

 

چکیده
 

باپیشرفت فنّاوری و صنعتی شدن جامعة انسانی و تغییرات تمدن، بر میزان اضطراب و دیگر اختلالات روانی و جسمی افزوده شده است. همگام با پیشرفت های جهان معاصر در تشخیص و درمان اختلالات جسمی و روانی، ابزارها و فنون مختلفی گسترش یافته‌اند که در کاهش مشکلات مختلف مؤثر بوده‌اند. در کنار همه این ابزارها و فنون تشخیصی و درمانی، از دیرباز، شعایر مذهبی و دینی، از جمله دعا، نیایش و نماز، جایگاه خود را در آرامش و اطمینان قلبی و بهداشت روانی، حفظ نموده است.
از دیدگاه اسلام، معیار سلامت روانی تحت عنوان رشد بکار رفته است. اصطلاح رشد به معنای قائم به خود بودن، هدایت، نجات، صلاح و کمال، آمده است.
راه های تأمین بهداشت روانی از دیدگاه اسلام، عبارت، توکل به خداوند، زیارت، روزه گرفتن و... هستند که می‌توانند با ایجاد امید و تشویق افراد به نگرش مثبت به موقعیت های فشارزای روانی، باعث آرامش درونی افراد شوند. تأثیر این گونه شعایر دینی بر جسم و روان، از دیدگاه فیزیولوژی ثابت شده است و هم پیامدهای روان شناختی و اجتماعی آنها در جوامع مختلف کاملاً روشن است.
کلید واژه ها: شعایر دینی، آرامش و اطمینان قلبی، بهداشت روانی.

مقدمه
 

جدا از اینکه درکنار آمدن با مشکلات تا چه اندازه توانا باشیم، باز هم در زندگی مواقعی پیش می‌آید که ناچار احساس فشار روانی می‌کنیم. انگیزه های ما همواره با آسانی ارضا نمی‌شوند؛ باید موانعی را از سر راه برداشت؛ دست به انتخاب زد و در برابر دیریابی ها شکیبایی نشان داد. براثر بر خورد آدمیان با موانعی که راه کامیابی های آنان را می‌بندد، در هریک از آنان، شیوه های پاسخ دهی ویژه‌ای رشد می‌کند. شیوة پاسخدهی هر فرد به موقعیت های ناکام کننده، تا حدود زیادی نشان می‌دهد که سازگاری وی با زندگی، کار آمد است یا خیر.(1)
پیشرفت زیاد علم پزشکی، همراه با تجهیزات پیچیده، به کمک پزشکان آمده است؛ به عبارتی، آخرین روش های تشخیص جراحی و طبی از یک سو، و شیوه های دقیق روان درمانی مبتنی بر تازه ترین یافته های روان شناختی از سوی دیگر، برای درمان و کاهش جسمانی و روانی انسان بکار گرفته می‌شوند، با این حال، انسان دردمند، در چنگال بسیاری از بیماری ها اسیر مانده و این پیشرفت ها، راه گشای بسیاری از مشکلات نشده است.(2)
دردنیای امروز، پرفروش ترین داروها، آنهایی‌اند که برای بیماری های اعصاب و روان، فشار خون، بیماری های قلب و عروق، و زخم معده استفاده می‌شوند. همچنین، شایع ترین علت های معلولیت انسان، بیماری های روانی، آرتریت روماتوئید و دیابت و شایع ترین علت های مرگ و میر انسان ها، بیماری های قلبی و سرطان‌اند. در شناخت علت تمام بیماری های یادشده، فشار روانی(3) نقش برجسته‌ای دارد. بنابر گفتة تعدادی از دانشمندان، تمام بیماری های موجود در انسان، از جهاتی با فشار روانی ارتباط دارند. این بیماری ها تنها شامل بیماری های روانی یا بیماری های روان – تنی(4) نمی‌شوند، بلکه دربرگیرندة تمام بیماری های جسمانی، مانند سرطان و سل نیز هستند. برای مقابله با فشار روانی، دارو درمانی چندان مؤثر نیست. بررسی های بین فرهنگی که مردم شناسان، روان شناسان و روان پزشکان انجام داده‌اند، نشان می‌دهند که نرمش و تمرین های خودآرامی(5) همراه با تمرکز فکری، فشار روانی را کاهش داده، برای بیماری های روان- تنی مؤثرند.(6)
این روش های خودآرامی، در فرهنگ های مختلف، نام های گوناگونی دارند؛ برای نمونه در آمریکا به T.M، درآلمان به A.T، در ژاپن به Zen ، در چین به یوگا و در هند و پاکستان به سیدا معروف‌اند.(7)
علاوه بر این فنون، ایمان و اعتقادات مذهبی که هدیه ادیان الهی برای یاری انسان در کاهش دردهای جسمی و روانی‌اند، همواره به عنوان روشی مناسب معرفی شده‌اند. آنچه در آرام‌سازی دینی موجود است، بسیار ژرف تر و عمیق تر از دیگر شیوه های آرام سازی است. دین که مربوط به ژرفاست، شدیداً آرام ساز است. البته شکل عادی آن، این است که نخستین مفهوم متبلور در واژه آرام، لطافت آن است و این، نوعی ملایمت و نرمی است که با لطافت و نرمی روح و روان آشناست.(8)
انسان با داشتن این ویژگی، آرام و مطمئن است و ایمان دارد. ایمان، یعنی توکل و اعتماد کامل به خداوند کارساز و این، مقامی است از کمال و معرفت انسانی؛ زیرا انسان هر اندازه خدا را بشناسد و از قدرت، رحمت و حکمت او بیشتر آگاه شود، وابستگی او به ذات بی همتا بیشتر می‌شود. کسی که به درجاتی از توکل می‌رسد هر گز نومید و زبون نشده، و مقاوم می‌شود. همین ایمان و توکل، چنان قدرت روانی‌ای به انسان می‌دهد که می‌تواند بر سخت ترین مشکلات پیروز شود.(9)
از آنجاکه شناخت و اعتقاد انسان به مذهب و ایمان به اصول الهی، در سیر بیماری، کاهش درد و رنج، و افزایش تحمل عوارض بیماری نقش تعیین کننده‌ای دارد، در پژوهش های زیادی بر تأثیر این بینش و شناخت در پیشگیری از مشکلاتی چون خودکشی، پرهیز از اعتیاد به مواد مخدر، بزه کاری، طلاق و افسردگی تأکید شده است.
سیاست گذاران و تدوین کنندگان راهبرد بهداشت جامعه نگر در سازمان بهداشت جهانی(10) (who)، در سال های اخیر مسایل مذهبی و اعتقادات دینی، به ویژه اعتقادات اسلامی را مورد توجه قرار داده و این سازمان، بخشی از انتشارات خود را از سال 1992 میلادی به آموزش بهداشت از راه مذهب، به عنوان راه کار زندگی سالم اختصاص داده است و کتاب ها و جزوه های زیادی را با عنوان هایی چون بهداشت از دیدگاه اسلام (1997)، ارتقاد سطح بهداشت از دیدگاه اسلامی و نیز نقش مذهب و اخلاق در پیشگیری و کنترل بیماری ایدز(1992) منتشر کرده است.(11)
با توجه به مسائل مطرح شده، می‌توان گفت نیاز به دین، منحصر به دوره یا دین خاصی نیست، بلکه بشر در تمام دوره ها این نیاز را به سادگی حس می‌کرده است؛ اما در این دوره، توجه به ضرورت دین و ایمان، بیش از هر دورة دیگری احساس می‌شود. تنها دین است که می‌تواند انسان را نگه داشته، و او را از انحطاط نجات دهد. امروز نشانه های بی پناهی، احساس بی کسی و پوچی ناشی از ایدئولوژی اصالت فرد، در بیشتر نابهنجاری ها و اختلالات روانی به چشم می‌خورد. بزرگان ادب، فرهنگ و سیاست در جهان معاصر اشعاری در این زمینه داشته‌اند؛ برای نمونه، مهاتما گاندی(12) گفته است:«اگر دعا و نماز نبود، از مدتها قبل دیوانه و مجنون شده بودم».
الکسیس کارل(13) می‌گوید: «دعا و نماز قوی ترین نیرویی است که همچون قوة جاذبه، وجود حقیقی و ارجی دارد. از راه دعا بشر می‌کوشد نیروی محدود خود را با متوسل شدن به نامحدود تمام نیروها، افزایش دهد».
امام محمد غزالی می‌گوید: «از طریق ذکر، همه مخاوف و ترس و بیماری از میان برمی‌خیزد و همة ناراحتی ها از آدمی‌ سترده شود».

بهداشت روانی (14) از دیدگاه روان شناسی و روان پزشکی
 

بهداشت روانی زمینه‌ای تخصصی در محدودة روان پزشکی و روان شناسی است و هدف آن، ایجاد سلامت روان به وسیله پیشگیری از ابتلا به بیماری های روانی، کنترل عوامل مؤثر در بروز بیماری های روانی، تشخیص زودرس بیماری های روانی، پیشگیری از عوارض ناشی از برگشت بیماری های روانی و ایجاد محیط سالم برای بر قراری روابط صحیح انسانی است. پس، بهداشت روانی عملی است برای بهزیستی، رفاه اجتماعی و سازش منطقی با پیشامدهای زندگی.(15)
بهداشت روانی یا روان پزشکی پیشگیر،(16) به کلیة روش ها و تدابیری گفته می‌شود که برای جلو گیری از ابتلا به بیماری های روانی بکار می‌رود.
اصول اساسی بهداشت روانی عبارتند از:
1. احترام فرد به شخصیت خود و دیگران؛
2. شناختن محدودیت ها در خود و افراد دیگر؛
3. دانستن این حقیقت که رفتار انسان، معلول عواملی است؛
4. آشنایی به اینکه رفتار هر فرد، تابع تمامیت وجود او است؛
5. شناسایی نیازها و محرک هایی که سبب ایجاد رفتار و اعمال انسان می‌شوند.
وظیفه و هدف اصلی بهداشت روانی تأمین سلامت فکر و روان افراد جامعه است. برای رسیدن به این هدف، به نیری انسانی فعال و کاردان، همکاری سازمان های دولتی، برنامه ریزی، بودجه برای ایجاد و گسترش سازمان های روان پزشکی و بالاخره آموزش بهداشت همگانی در سطح جامعه نیاز داریم.(17)

بهداشت روانی از دیدگاه اسلام
 

حفظ سلامت روانی و جسمانی، یکی از مهمترین وظایف زندگی به شمار می‌آید. در حدیث نبوی، تندرستی و امنیت، دو نعمتی شمرده شده‌اند که انسان تا هنگامی که آنها را از دست ندهد، به ارزش آنها پی نخواهد برد. دین انسا ن سازاسلام، تأکید بسیار بر ساختن انسان هایی دارد که از سلامت روانی بر خوردارند تا بتوانند اهداف خویش را پیگیری کنند. از این رو، اسلام برای حفظ سلامت روانی و جسمانی، برنامه هایی را تدارک دیده است تا از راه آن بتواند انسان های مؤمن متکاملی را تربیت کند. تأکید عمدة این در حفظ سلامت روانی و جسمانی انسان، بر محور پیشگیری استوار است. اسلام می‌کوشد تا سلامتی انسان ها را پیش از نیاز به درمان تأمین کند؛ یعنی تلاش اسلام بر محور حفظ بهداشت روانی و جسمانی است و به طور خلاصه، از دیدگاه اسلامی‌، پیشگیری مهمتر و بهتر از درمان است.
همان گونه که گام مهم در سلامت جسمانی، حفظ بهداشت فردی و عمومی است، مهمترین گام در سالم سازی روانی نیز حفظ بهداشت روانی است. انسان با رعایت نکات خاصی می‌تواند سلامت روانی خود را تأمین و پیش از آنکه نیازمند درمان باشد، از وقوع آن پیشگیری کند.(18)
شارع مقدس اسلام برای حفظ بهداشت روانی، اصول و قواعدی را قرار داده است تا به کارگیری و رعایت آنها قوا بتوان سلامت عمومی را تأمین کرد. این اصول با تأکید بر بهسازی محیط زیست انسان خانواده و جامعه، سرانجام، وظایفی را برای فرد تعیین می‌کند که این وظایف، باعث حفظ سلامت روانی وی می‌شود.(19)

معیار سلامت روانی در مکتب اسلام
 

معیار سلامت روانی در مکتب اسلام، تحت عنوان رشد بکار رفته است. اصطلاح رشد به معنای قائم به خود بودن، هدایت، نجات، صلاح و کمال آمده است. چنانچه دیده می‌شود، دست یابی به پایین ترین حد رشد، مجوزی برای انجام کارهای مستقل، انجام معاملات و دخالت در دارایی دانسته شده است و در این مورد معنای قائم به خود بودن و توانایی داشتن زندگی مستقل، بیشتر مورد توجه است.(20)
دست یابی به بیشترین حد رشد که مترداف با تکامل بکار می‌رود، در حقیقت، فلسفة زندگی از دیدگاه اسلام است. یقیناً هیچ فرد عا قلی نمی‌تواند ادعا کند که به بالاترین حد رشد دست یافته و امکان دست یابی به مراحل پیشرفته تر برای او وجود ندارد. حرکت در مسیر رشد، نشانة سلامت فکر است.
طرح رشد به عنوان فلسفة زندگی از دیدگاه اسلام را می‌توان از آیه زیر استنباط کرد:
واذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی ولیومنوابی لعلهم یرشدون؛ (بقره: 186) «چون بندگانم دربارة من از تو بپرسند، بگو من به آنها نزدیکم، دعوت خواننده‌ای که مرا بخواند اجابت می‌کنم؛ پس آنها نیز باید دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند تا رشد یابند».
چنانچه دیده می‌شود، نتیجة ایمان به خدا و اجابت دعوت او، رشد و تکامل است و در حقیقت، هدف از دعوت پیامبران الهی و پذیرش آن توسط مردم، دست یابی به تکامل روانی است. در حقیقت، وقتی جهان بینی و فلسفة زندگی، از دیدگاه مکتب اسلام در حرکت تکاملی خلاصه شود، انسانی که در این راه حرکت می‌کند، از معیار آرمانی سلامت فکر بر خوردار و به همان اندازه‌ای که از این مسیر فاصله داشته باشد از سلامت روانی دور خواهد بود.

راه های تأمین بهداشت روانی از دیدگاه اسلام
 

رفتارها و آیین های مذهبی را می‌توان در پیروی انسان از ارزش ها و هنجارهای دینی، مورد توجه قرار داد. هنگامی که از رفتارهای مذهبی سخن می‌گوییم، منظورمان مجموعة باورها، عادت ها، عملکردها و واکنش هایی است که نسبتاً پایدار بوده، قابل مشاهده، ارزیابی، اندازه گیری و پیش بینی باشد. رفتارها و آیین های مذهبی، ارزش مثبتی در پرداختن به نکات معنادار زندگی دارند، رفتارهایی همچون: عبادت، توکل به خداوند، زیارت و روزه گرفتن می‌توانند با ایجاد امید در افراد و تشویق آنها به نگرش مثبت به موقعیت های فشارزای روانی، باعث آرامش درونی آنها شوند.(21)
روان شناسانی همچون راش،(22) جیمز،(23) یونک(24) و فرام (25) اهمیت رفتارها و باورهای مذهبی را یادآور شده‌اند و به نقش مذهب در سلامت روان و جسم اشاره کرده‌اند.
مطالعة رفتارهای مذهبی، در شاخه‌ای از روان شناسی با عنوان روان شناسی دینی انجام می شود. روان شناسی دینی شاخه ای از روان شناسی است که رسالت آن، بررسی نقش مذهب در هستی و بهداشت روان انسان است. پیچیدگی عصر حاضر، باعث شده است انسان همیشه در برابرناملایمات، از خود سازگاری نشان دهد و اضطراب، یکی از شایع ترین اختلالاتی است که در برابر ناسازگاری ها بروز می‌کند. یکی از شیوه های کار آمد برای افزایش استعداد و ظرفیت انسان برای بر خورد با این ناملایمات، عنصر دین است. در این راه، همواره ایمان و اعتقاد مذهبی اهمیت داشته و درمان مبتنی بر ایمان به خداوند به عنوان نیروی برتر از طبیعت، پیشینه‌ای دیرینه در بین پیروان مذاهب گوناگون داشته است که از آن، می‌توان به مقابلة مذهبی یاد کرد. بسیاری از فرهنگ ها افزون بر درمان های پزشکی کلاسیک، روش های سازمان یافته‌ای برای مقابله با بیماری های بدنی و روانی انسان دارند. مقابله، روشی است که فکر کردن و رفتار کردن به آن به مردم کمک می‌کند تا اثرات فشار روانی زیان آور را خنثی کرده، از هیجان های ناشی از آن بکاهند. از نظر کوانینک (26) (1997) مقابله عبارت است از تلاش های فکری و رفتاری مستمری که برای برآوردن نیازهای خاص بیرونی و درونی فرد به کار می‌رود و دربرگیرندة رویکردهای متفاوتی از جمله مقابلة مذهبی می‌شود. مقابلة مذهبی نیز عبارت است از انعطاف فرد عمل کننده به مذهب و عقاید وی برای کمک به کنار آمدن و مقابل با فشار روانی و بحران های زندگی.(27)
از نظر روان شناسان، یکی از ویژگی های اساسی در افراد سالم و بهنجار، آرامش روانی و احساس رضایت از زندگی است. بررسی حالات و روحیات فرد با ایمان نیز حاکی از آرامش خاطر و صفای درونی شان است و درون فرد مؤمن، روشن از نور حقیقت و سرشار از لذت های معنوی است.(28)
بنابراین، یکی از آثار ایمان، آرامش خاطر است. اگر دقت کنیم درمی‌یابیم که انسان فطرتاً جویای سعادت خویش است و از تصور رسیدن به سعادت، غرق در شادی می‌شود. و از فکر آیندة شوم و همراه با محرومیت، لرزه بر اندامش می‌افتد و سخت دچار اضطراب می‌شود. ایمان مذهبی به حکم اینکه انسان یک طرف معامله است، در خصوص رفتار که طرف دیگر معامله است، اطمینان می‌بخشد؛ دلهره و نگرانی از رفتار جهان در برابر انسان را زایل می‌سازد و به جای آن، به او آرامش خاطر می‌دهد.(29)

دعا، ذکر و عبادت
 

یکی دیگر ازعوامل کسب آرامش و رضایت خاطر، نظام و تربیت اسلامی است. در این نظام، یکی از روش های تربیتی عبادت و ذکر است. ادیان الهی تلاش بسیاری برای ایجاد ارتباط سازنده و مستمر بین انسان و آفریدگار او از راه عبادت و ذکر، انجام می‌دهند. اسلام و به ویژه مکتب تشیع، زمینة بسیار گسترده‌ای را از راه قرآن و ادعیه فراهم کرده‌اند تا ارتباط پویای بین انسان و خدا برقرار باشد. وقتی انسان بتواند در تمامی حالات و لحظات با آفریدگار دانا، سخن بگوید و از او برای غلبه بر مشکلات یاری بخواهد، بدون شک، از تنهایی بیرون خواهد آمد. نکتة مهم در این میان، بینشی است که اسلام به انسان می‌بخشد و آن، ارتباط مستمر با کسی است که ازهمة شنوایان شنواتر، از همة بیننده ها بیننده تر و از همة دانایان داناتر است؛ به انسان از رگ گردن او نزدیک تر و بین قلب انسان و خود او واسطه است واگر خوانده شود، اجابت خواهد کرد. ذکر خداوند و یاد او، یکی از عبادت های بزرگ است که حدی برای آن قایل نشده‌اند؛ یعنی در اسلام، تمامی عبادات حدی دارند، غیر از ذکر که حدی برای آن قرار نداده‌اند و در هر زمان و مکانی، می‌توان با ذکر خداوند پرشد.(30)
بنا به گفتة انتونی کیدنز(31) (1998) ادیان شعایری دارند و این شعایر، بسیار گوناگون‌اند. اعمال شعایری، ممکن است شامل دعا، سرود، آواز، خوردن انواع معینی از غذاها یا خود داری از خوردن بعضی از غذاها، روزه گرفتن در روزهای معین و مانند آن باشد.
دربین شعایر دینی و مذهبی، دعا از جایگاه ویژه‌ای بر خوردار است. دعا در لغت به معنای صدا زد، یاری طلبیدن، گفت و گو با حق تعالی در طلب حاجت و در خواست حل مشکلات از درگاه اوست. دعا از یک نظر، عمل مستقل، عبادتی ذاتاً مطلوب و از گران بهاترین پرستش هاست که از آن به «مخ العبادهًْ» (مغز پرستش) تعبیر می‌شود و از نظر دیگر، وسیلة برآورده ساختن خواسته ها، سبب رسیدن به هدف ها و دارای آثار، فواید و اثرات فروانی است.(32)

مدیتیشن مانترا(33)
 

مدیتیشن، مهارت ذهنی ساده‌ای است که بر فرایندهای روان شناختی و فیزیوپاتولوژی بدن تأثیر می‌گذارد و اثر بسیار عمیق بر ساختمان بدن انسان دارد.
مدیتیشن مانتورا، تمرین کلمه، عبارت یا جمله‌ای است که به صورت ذکر، بارها و بارها خوانده می‌شود. در این روش، یک کار انجام می‌شود و تمرکز بر روی یک مسئله در زمانی مشخص. در این تمرین، ذکر به هر صورت که باشد فرقی نمی‌کند، اما مدت یک سان است؛ مثلاً در مانترای صوفی گفته می‌شود: مارکریشنا؛ در مانترای مسیحی گفته می‌شود: خدای من کمکم کن؛ در مانترای صوفی گفته می‌شود: الله، هو؛ و در مانترای اسلامی گفته‌ می‌شود: الله اکبر، لااله الا الله.(34)
روش انجام این نوع مراقبه به صورت زیراست:
«یک جای آرام پیدا کنید و به حالت راحت قرار بگیرید. عبارت انتخاب شده را با صدای مختصر بلند به مدت 20 تا 30 دقیقه تکرارکنید. در انجام این تمرین، فقط سعی کنید ذکر را بخوانید «الابذکر الله تطمئن القلوب» یاد خدا دل ها را آرام می‌کند) و ضمن خواندن ذکر، کار دیگری در ذهن انجام ندهید».(35)

پی نوشت ها :
 

* استادیار گروه روان‌ شناسی بالینی دانشگاه آزاد
1.عبدالله شاکری نیا، «آرامش واطمینان قلبی، دست آورد ارزشمند شعایر دینی و تأثیر آن بر بهداشت روان» علوم تربیتی و روان شناسی. ش 2، ص 14.
2.جیمز ویلیام، دین و روان، ترجمه قائنی، ص97.
3. stress
4. psychosomatic
5. self-relaxation
6. شهنام ابوالقاسمی، رابطه بین اضطراب و T.M، ص17.
7. همان، ص18
8. زهره خسروی، بررسی تأثیر نما زبر اختلالات روانی نوجوانان، ص48.
9. همان، ص49.
10. world health organization
11. حمید رضا رمضانی، بررسی وضعیت روانی و مذهبی افراد دارای HIV، ص24.
12. gandi,M.
13. carl,A
14.Mental Health
15. سعید شاملو، سعید، بهداشت روانی، ص128-127.
16.preventive psychiatry
17.سعید شاملو، سعید، بهداشت روانی، ص128-127.
18.سید علی آل یاسین، «نقش مذهب درحفظ سلامت روان»، پیوند، ش174،ص14-12.
19.همان،ص14.
20.ایرج شاکری‌نیا، دین نیاز دیروز، امروز و فردای انسان، ص15.
21. همان.
22.Roach. jung
23.James.
24.Koaning
25.Fromm
26.
27.جیمز ویلیام، دین و روان، ص97.
28.لعیا نجم عراقی، «مطالعه تجربی دعای معنوی به عنوان روش الحاقی به روان درمانی»، روان شناسی و دین، ش1، ص19.
29.باقر غباری، «باورهای مذهبی و اثرات آنها بر بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش4،ص6.
30.مرتضی مطهری، طهارت روح، ص93-92.
31.Antony Gidneze
32.منظر حسین اکبر، تأثیر مثبت نماز بر روان و جسم، ص8-7.
33.Mantra Meditation
34. جعفر بلهری، «نیروی شفا بخش ایمان»، روان شناسی، ش13، ص17-16.
35. محمد امین جلیلوند، بررسی رابطه نماز با اضطراب، ص21-20.

 

منبع: اسلام و پژوهش های تریبیتی ش 3 - سایت راسخون